200 jaar Beethoven 9

We kennen het allemaal: ‘Alle Menschen werden Brüder’ uit Beethovens Negende symfonie. Een universele boodschap van vrede en harmonie op muziek.

Waar ga je naar luisteren?

Op de kop af tweehonderd jaar geleden beleefde Beethovens Negende symfonie zijn eerste uitvoering in Wenen. Het thema van het slotkoor op Schillers Ode an die Freude, perfect in zijn eenvoud, groeide al snel uit tot de beroemdste melodie aller tijden en is tot op de dag van vandaag niet verstomd.

Een levenslange zoektocht

Het was in 1817 dat Ludwig van Beethoven het verzoek kreeg van de London Philharmonic Society om een nieuwe symfonie te componeren. Al van het begin af aan had de componist het plan opgevat om vocale solisten en koor in te zetten op tekst van Ode an die Freude van Schiller. Met dat gedicht had de schrijver zich heel wat roem verworven. Geschreven in 1785, werd het vrijwel meteen gepubliceerd en door een vriend van een melodie voorzien. Zo kreeg het al snel een enorme populariteit en ook veel andere componisten zoals Carl Zelter en Franz Schubert zetten het op muziek. Beethoven was diep geraakt door het gedicht. Als rechtgeaard republikein die het gedachtegoed van de Verlichting koesterde, sprak het visioen van een schitterende nieuwe maatschappij, waarin alle mensen broeders zijn, hem enorm aan. Maar op zo’n verheven tekst hoorde een minstens even verheven melodie. En dat was iets waar Beethoven zijn hele leven naar op zoek was geweest. Een allereerste kiem was al te horen in het lied Gegenliebe uit 1794. En de basismelodie van de Koorfantasie uit 1808 leek al veel op die van de Ode, ook al gebruikte Beethoven een andere tekst. In de talloze schetsen die de componist maakte in aanloop naar de finale is goed te zien hoe hij worstelde om tot een perfecte melodie te komen. Het duurde dan ook tot 1824 voor het werk definitief klaar was. Aanvankelijk componeerde Beethoven voornamelijk de eerste drie instrumentale delen. Hoe indrukwekkend ook, de finale moest dat alles verre overstijgen en de openingsmaten van de finale verwijzen daar schitterend naar. We horen uit elk van de drie delen een kort fragment, waarop de bas met woorden van Beethoven zelf uitroept: ‘O vrienden, niet deze tonen, maar laten we aangenamere en meer vreugdevolle klinken.’ Daarna barst de beroemde melodie, die daarvoor al een keer in het orkest te horen was, definitief los en blijft de hele finale verder beheersen.

Laatste optreden

Hoewel het verzoek voor deze symfonie uit Londen kwam, had Beethoven in eerste instantie het plan opgevat om de première in Berlijn te houden. Zelfs had hij om die reden het werk aan de Pruisische koning Friedrich Wilhelm II opgedragen. Maar zijn vrienden wisten hem toch te overtuigen de eerste uitvoering naar Wenen te verplaatsen, de stad waar hij het grootste deel van zijn leven had gewoond en gewerkt. En zo klonk de Negende op 7 mei 1824 voor het eerst in het Weense Theater am Kärtnertor. Hoewel dirigent Michael Umlauf de feitelijke leiding had, zwaaide Beethoven naast hem driftig mee. Weliswaar kon hij niets meer horen maar aan de beweging van de instrumenten en de monden had hij wel enig idee van het verloop, al sloeg hij meestal pijnlijk uit de maat. Na afloop was de componist compleet in vervoering en de alt uit het solistenensemble moest hem naar het publiek draaien om het uitzinnige applaus in ontvangst te nemen. Het enthousiasme en de wanorde die daar uit voortvloeiden was dermate groot dat de politie er aan te pas moest komen om de zaal in enige rust te ontruimen. Voor Beethoven was het zijn laatste publiekelijk optreden. Tot zijn dood in 1827 zou hij niet meer op enig podium verschijnen.

De symfonie, en zeker de beroemde melodie van het slotkoor is in de jaren daarna tot een icoon van de Westerse muziek verheven. Wagner gebruikte het als wijding van zijn befaamde Festspielhaus in Bayreuth. Er is een groot aantal nieuwe teksten op gemaakt, fungerend als religieuze hymne of als nationaal volkslied van verscheidene landen. Zonder tekst is de melodie als Europahymne symbool van de Europese unie. En Bernstein dirigeerde er een jubelende uitvoering van met een divers internationaal ensemble om eind 1989 de val van de Berlijnse Muur te vieren. Wellicht een glimp van ‘Alle Menschen werder Brüder’, al is die in de decennia daarna weer verflauwd.

Kees Wisse