Sjostakovitsj 5

Het Residentie Orkest schittert vanavond met een topbezetting in meesterwerken van Rachmaninov en Sjostakovitsj.

Waar ga je naar luisteren?

Russen en Amerikanen bevolken dit concert. Ives was op en top Amerikaans. De muziek van Sjostakovitsj was Russisch, beter gezegd Sovjet, al was dat wel tegen wil en dank. Rachmaninov wist beide in zijn laatste pianoconcert te verenigen: Russische romantiek in een soms jazzy jasje.

Vragen van de kosmos

‘Er bestaan geen domme vragen, hooguit domme antwoorden’, schijnt enkele eeuwen geleden een wijze rabbi ooit tegen zijn leerlingen gezegd te hebben. Het is een uitspraak die perfect op The unanswered question van Ives toepasbaar zou kunnen zijn. De korte compositie die hij al in 1908 schreef bestaat uit drie lagen. De strijkers spelen zeer zacht hoge, uiterst tonale akkoorden. Tegen dit ijle klankveld, volgens Ives de eeuwigheid van de kosmos, stelt een enkele trompet een vraag. Vier houtblazers doen een poging tot een antwoord, maar komen niet verder dan enkele atonale samenklanken. De trompet herhaalt zijn vraag, maar het antwoord wordt steeds complexer en onduidelijker. Ten slotte is het laatste antwoord een imitatie van de vraag die daardoor onbeantwoord blijft. De kosmos beweegt echter oneindig traag verder.

Jazz

Toen Sergej Rachmaninov in 1918 uit het door revolutie geteisterde Rusland naar Amerika vluchtte, moest hij alle zeilen bijzetten om er financieel weer bovenop te komen. Vrijwel al zijn tijd was gevuld met concerten en van componeren kwam niet veel. Pas in 1926 nam hij schetsen voor een nieuw pianoconcert, dat hij uit Rusland had meegenomen weer ter hand. Maar de jaren in Amerika hadden zijn stijl wel veranderd. Waren zijn vroegere werken van een rijke romantische inslag, nu richtte hij zich wat meer tot de moderne muziek van zijn tijd. Vooral zijn avant-gardistische landgenoot Alezander Skriabin boeide hem uitermate. Maar ook had hij de jazz omarmd. Hij was fan van Paul Whitemans jazzorkest, was in 1924 aanwezig bij de première van Gershwins Rhapsody in Blue en speelde in zijn vrije tijd voor zijn eigen plezier regelmatig jazz op de piano. Beide elementen spelen een grote rol in dit Pianoconcert nr. 4, al heeft het langzame deel nog wel een mooie romantische, Russisch aandoende brede melodie. Het publiek was wat minder enthousiast over zijn nieuwe muzikale inzichten. Het verwachtte de oude vertrouwde Rachmaninov met zijn weelderige negentiende-eeuwse melodieën, maar werd getrakteerd op een behoorlijk twintigste-eeuws stuk. Nog steeds is dit Pianoconcert nr. 4, ondanks de verbeteringen die hij later van het werk maakte, zijn minst gespeelde. En dat is onterecht, want juist het feit dat Rachmaninov openstond voor nieuwe ontwikkelingen in de muziek en daardoor zijn stijl liet beïnvloeden toont de ware creativiteit van de componist.

Optimistische tragedie

Kon Rachmaninov nog ontsnappen aan de Russische revolutie en de Sovjet-Unie die daaruit ontstond, Dmitri Sjostakovitsj had die mogelijkheid niet, domweg omdat hij bij het uitbreken van die revolutie nog maar elf jaar oud was. Het heeft hem voor het leven getekend. Van het begin af aan hebben de Sovjetleiders kunst en cultuur, waaronder de muziek, volledig onderworpen aan het ideaal van het communisme, waardoor Sjostakovitsj bij het componeren vrijwel nooit zijn muzikale hart heeft kunnen volgen. In het begin viel het nog wel mee, maar toen Stalin in 1932 als absoluut dictator de macht had gegrepen, was het gedaan met elke vrijheid. Sjostakovitsj kon het uitzingen tot 1936. Toen ging het ook bij hem mis. Zijn satirische en erotische opera Lady Macbeth van Mtensk werd door Stalin afgekeurd en door de pers genadeloos verguisd. Sjostakovitsj was zijn leven niet meer zeker maar revancheerde zich met zijn Vijfde symfonie, helemaal in de stoere maar begrijpelijke stijl van het door de machthebbers gepropageerde socialistisch realisme. Zelf noemde Sjostakovitsj de heldhaftige en triomfantelijke muziek in een vlaag van nederigheid ‘Het antwoord van een Sovjetkunstenaar op terechte kritiek’. Maar de toehoorders die in januari 1938 de première bijwoonden en de symfonie enthousiast ontvingen wisten wel beter. Zij ervoeren het werk dan ook als een uiting van het leed dat het Sovjetvolk moest ondergaan onder het juk van Stalins ‘Grote Terreur’. Musicoloog Leonid Entelis wist de tweeslachtigheid van de symfonie naderhand kernachtig weer te geven als een ‘optimistische tragedie’.

Kees Wisse