Mahler & Franck

Franse romantiek van César Franck, Duits hartzeer van Gustav Mahler en de kwetsbaarheid van Angela Elizabeth Slater.

Waar ga je naar luisteren?

Het zijn kleine dingen die tot indrukwekkende muziek leiden. Slater hoort de vogels zingen als de mens noodgedwongen zwijgt. Wolfram mijmert over een twinkelend lichtpuntje aan de eindeloze hemel. Mahler voelt zich een onbeduidende componist met hartzeer en Franck heeft aan een piepklein motiefje genoeg om een hele symfonie te scheppen.

Vogels in de stilte

Aanleiding tot het werk The Louder the Birds Sing was een fenomeen dat componist Angela Elizabeth Slater ontdekte tijdens de donkerste begindagen van de coronapandemie. In de stilte van de lockdown ontdekte ze dat de vogels in haar omgeving veel luider leken te zingen. Maar het bleek dat de vogels niet meer geluid maakten als wel dat door de sterke afname van de menselijke geluidsvervuiling de vogels plotseling veel beter hoorbaar waren. Het leverde een ongemakkelijk dubbel gevoel op. Aan de ene kant de kwetsbaarheid van de mens die door een virus in een isolement terecht komt en aan de andere kant de vogels die vrijuit hun lied blijven zingen. Die tegenstrijdige emotie is de basis van dit orkestwerk. Je hoort de uitbarstingen van machteloze woede over de beklemmende pandemie, maar in de stilte ook de vogels die met hun gezang tonen dat het leven gewoon doorgaat.

Tweemaal de liefde

Tot over zijn oren verliefd was Gustav Mahler in 1884, op dat moment dirigent van de Opera in Kassel, op zangeres Johanna Richter. Maar het liep op niets uit en hij verzachtte zijn liefdesverdriet met het schrijven van de Lieder eines fahrenden Gesellen over de zwerftochten van een ambachtsgezel die, trekkend van de ene meester naar de andere, mijmert over zijn ongelukkige liefde. Als zodanig is het stuk dubbel autobiografisch. Enerzijds de hopeloze hartstocht voor Johanna Richter, anderzijds zijn gevoel dat hij als jong componist nog niet de jaren des onderscheids had bereikt en zich nog een ‘gezel’ voelde. In eerste instantie schreef hij de liederen voor zang en piano en maakte er pas veel later een versie voor orkest van. Niet helemaal toevallig want twee van de liederen vonden in een instrumentale versie al een plekje in zijn Symfonie nr. 1 uit 1888.

Nog meer vocale mijmeringen over de liefde in Wagners Tannhäuser. Daar is het de dubieuze held van de opera die zich jarenlang aan zinnelijke lust heeft overgegeven in een grot bij de godin Venus en bij de paus in Rome vergeving moet vragen om zijn geliefde Elisabeth in de armen te mogen sluiten. Wolfram is Tannhäusers trouwe vriend die hem op het rechte pad probeert te krijgen. In de beroemde aria O du holder Abendstern, zingt hij over de planeet Venus die, in tegenstelling tot de sensuele godin, als avondster waakt over de zondige mens.

Symfonie met Leitmotiv

César Franck was een van de weinige Franse componisten van de negentiende eeuw die zich bezighield met de symfonie en zelfs dat deed hij maar eenmaal. Hij was een groot bewonderaar van Wagner en dat is in die enige symfonie goed te horen. Net als zijn grote voorbeeld speelt hij tot het uiterste met harmonische innovaties zonder dat hij te dicht bij de grens van het atonale komt. Maar nog veel spannender is het gebruik van melodie en motief. Waar Wagner een veelheid aan Leitmotiven gebruikt om zijn operaverhaal diepgang te geven, gebruikt Franck in zijn ‘verhaalloze’ symfonie slechts één motief dat in alle delen terugkeert. Bijzonder daarin is dat dat motief geen doel op zich is maar een middel om tot de meest uiteenlopende melodieën te komen. Minstens even vernieuwend is de structuur die Franck zijn symfonie in drie delen, en niet de gebruikelijk vier, meegeeft. Het openings- en slotdeel zijn min of meer traditioneel, maar het middendeel is een subtiele samenvatting van het langzame deel en het scherzo dat de gangbare vierdelige symfonie bevat. Het tempo is langzaam maar de vorm is die van een scherzo compleet met twee contrasterende secties. Met dit alles hoort deze symfonie met de Fantastique van Berlioz en de Orgelsymfonie van zijn tijdgenoot Saint-Saëns tot het beste wat Frankrijk in deze eeuw aan symfonieën heeft voorgebracht.

Kees Wisse