Ein deutsches Requiem

Voorafgaand aan dit concert vindt een Starter plaatst. Deze kun je bijwonen in de Swing op de eerste verdieping links naast de garderobe. De Starter start 45 minuten voor aanvang van het concert.

Jean Sibelius (1865-1957) 
Symfonie nr. 7 in C, op. 105 (1924)

Phantasia Sinfonica 
De Zevende symfonie van Jean Sibelius kent een lange ontstaansgeschiedenis. Al in 1914 zijn de eerste sporen van het werk herkenbaar in uitlatingen en schetsen van de componist. In 1918 sprak hij over de symfonie als een opgetogen vierdelig werk vol levensvreugde met als finale een ‘Helleens rondo’. In de jaren daarna maakte hij enkele schetsen, maar naarmate de tijd vorderde concentreerden die zich voornamelijk op één deel met aanvankelijk een langzaam tempo. Sibelius besloot gaandeweg een eendelig werk te schrijven en maakte in 1923 een uitgebreid ontwerp in die richting. De voltooiing kostte hem nogal wat hoofdbrekens. Hij had al lang last van een tremor aan zijn hand, hetgeen het schrijven bemoeilijkte. Als twijfelachtige remedie dronk hij grote hoeveelheden alcohol wat zijn geestelijke helderheid niet echt bevorderde. Maar eind 1924 was het werk klaar. Hij noemde het in eerste instantie een ‘Phantasia Sinfonica’, maar besloot na de première er toch ‘symfonie’ van te maken om verwarring met zijn symfonische gedichten te voorkomen. 

Aino 
De muziek van de Zevende symfonie lijkt op het eerste gehoor behoorlijk chaotisch. Het is een aaneenschakeling van thema’s, motieven, toonsoorten en tempi, waarvan de analyse wel een paar bladzijden vergt. Maar eigenlijk is dat helemaal niet nodig. Basis is de toonsoort C-majeur en een majestueus thema dat hij in zijn schetsen ‘Aino’ noemde, naar zijn geliefde echtgenote. Wat er ook allemaal passeert, deze twee elementen komen als een stevig houvast met een zekere regelmaat terug en culmineren in grootse climax aan het eind. Het klinkt als een sprookje waarin van alles gebeurt dat je als luisteraar zelf mag bedenken, maar eindigt met een prachtig ‘ze leefden nog lang en gelukkig’. 

In de pauze serveren wij een gratis drankje.

Johannes Brahms (1833-1897) 
Ein deutsches Requiem, op. 45 (1865-1868) 

• Selig sind, die da Leid tragen (Ziemlich langsam und mit Ausdruck) 

• Denn alles Fleisch es ist wie Gras (Langsam, marschmäßig) 

• Herr, lehre doch mich (Andante moderato) 

• Wie lieblich sind deine Wohnungen (Mäßig bewegt) 

• Ihr habt nur Traurigkeit (Langsam) 

• Denn wir haben hie keine bleibende Statt (Andante) 

• Selig sind die Toten (Feierlich) 

Geliefde moeder 
In 1856 werd Johannes Brahms, nog maar 23 jaar oud, hard geconfronteerd met de dood. Hij was bevriend geraakt met het gezin Schumann dat in Düsseldorf woonde en maakte van nabij de waanzin en tragische dood in een inrichting van Robert Schumann mee. Het bracht Brahms op het idee om een eerbetoon te componeren, niet volgens het traditionele requiem, maar een verzameling Bijbelteksten over de vergankelijkheid van het leven en de troost voor de nabestaanden. Voorlopig kwam het er niet van maar in 1861 vatte hij het opnieuw op. Als eerste selecteerde hij teksten uit de Duitse Bijbelvertaling. Ook componeerde hij enkele delen, maar legde het daarna weer terzijde. Een nieuwe impuls kwam in 1865 met het overlijden van zijn moeder, op wie hij zeer gesteld was geweest. Troost zoekend in de muziek pakte Brahms zijn Deutsches Requiem weer op en voltooide het in de twee jaar daarna. Na de succesvolle première in 1868 in Bremen voegde Brahms er nog een extra deel aan toe, waarmee het werk zijn definitieve voltooiing kreeg. 

Troost voor de medemens 
Hoewel Brahms een religieuze opvoeding in de Lutherse traditie had gekregen, had het geloof voor hem in de loop der jaren veel van zijn betekenis verloren. Hij ging veel meer uit van het waardevolle dat hij in de medemens zocht, dan dat hij dat uit Bijbelse dogma’s haalde. Dat is in de tekstkeuze van Ein deutsches Requiem goed te merken. Het gaat niet over de goddelijke voorzienigheid in het uur van de dood, maar veel meer over de menselijke benadering van de eindigheid van het leven en de troost die nabestaanden elkaar kunnen bieden. Troost is dan ook een van de kernbegrippen van de compositie dat centraal staat in het eerste en het zevende, laatste deel. Deel twee en zes stellen de tijdelijkheid van het aardse en de eeuwigheid van het hemelse tegenover elkaar. Weer een stap naar binnen staan deel drie en vijf tegenover elkaar. In deel drie klaagt de mens over zijn sterfelijkheid, maar in deel vijf is dat het vertrouwen in troost dat de sterfelijkheid aanvaardbaar maakt. Het brengt ons bij deel vier, de kern van het stuk. Het gaat hier om de ‘lieflijke woningen’ - wat dat dan ook precies mag zijn - waarin de gestorven ziel van de mens zijn rust kan vinden. En dat was voor de humanist Brahms de essentie om het kortstondig menselijk leven te accepteren. 

Kees Wisse