Beethoven 5

Waar ga je naar luisteren?

Het kan verkeren. Ligeti was een van de meest vooruitstrevende componisten van onze tijd. Maar zijn Concert romanêsc is een uiterst ‘behoudend’ harmonieus stuk. Beethovens Vijfde symfonie was bij de première gewaagd modern, maar is tegenwoordig een echte klassieke evergreen.

De opening vanavond is voor de jonge compositiestudent Virág Anna Virág in haar One Minute Symphony, de samenwerking tussen Residentie Orkest en Koninklijk Conservatorium Den Haag. Haar inspiratie kwam van een ‘stil’ interview met fluitiste Eline van Esch in het Westduinpark. “Toen we de juiste plek hadden gevonden, een hoger punt vanwaar we het hele gebied konden overzien, zaten we een tijdje in stilte en keken naar het uitzicht. Het was een fantastisch gezicht om de kleine trillingen van de natuur te zien die een constant golvend landschap creëerden. Een grappig moment was dat we allebei dezelfde vreemde vogel opmerkten, die met veel enthousiasme dicht bij ons vloog, op één plek met zijn vleugels sloeg, poepte en toen wegvloog. Het was een uiterst komisch fenomeen en deze scène deed me denken aan een samenzweringstheorie genaamd "birds aren’t real", die Peter McIndoe ooit als grap bedacht.”

Roemeense volksmuziek

György Ligeti groeide op in het Hongaars sprekende noordwestelijk deel van Roemenië. Hij studeerde deels aan het folkloristisch instituut van Boekarest waar hij een grote hoeveelheid volksmuziek, opgenomen op oude wasrollen en glasplaten, ontcijferde en in noten vastlegde. Dit vormde de aanleiding voor zijn Concert romanêsc uit 1951 voor orkest. Het was een compositie geheel in lijn met het communistische Roemeense regime, dat, net als in de Sovjet-Unie, belang hechtte aan muziek in de stijl van het socialistisch realisme: eenvoudige muziek die de gestaalde arbeider direct aansprak. Ligeti maakte er dan ook een luchtige suite in vier korte delen van waarin de simpele directheid van de gebruikte volksmuziek de basis vormt. Slechts een heel enkele keer veroorloofde hij zich een paar harmonische en melodische pikanterieën die hem meteen duur kwamen te staan. Het stuk werd onmiddellijk verboden en beleefde pas jaren na de voltooiing ervan zijn allereerste uitvoering.

Omvangrijke fantasie

Robert Schumann had een uitstekend pianist kunnen worden als hij niet te ijverig was geweest. Door het gebruik van ingenieuze apparaatjes om zijn vingers te vervolmaken, beschadigde hij zijn handen zodanig dat hij een carrière als solopianist moest opgeven. Maar als componist bleef de piano zijn lievelingsinstrument, en in de loop van 1841 schreef hij een omvangrijke fantasie voor piano en orkest tot grote vreugde van zijn vrouw Clara die zelf een succesvol concertpianiste was. Het duurde echter tot 1845 voordat hij er twee delen aan toevoegde en er zo een compleet pianoconcert van maakte. De première vond eind 1845 plaats in hun woonplaats Dresden, uiteraard met Clara als solist.

Wie het Pianoconcert in zijn geheel hoort, merkt nauwelijks dat het eerste deel met zijn klassieke hechte structuur, van oorsprong een fantasie is. Het laatste deel is een vrolijk maar echt romantisch uitgewerkt rondo. Daartussen schreef Schumann een subtiel middendeel, dat zijn naam Intermezzo echt eer aandoet. Het is een klein en eenvoudig tussenspel, als een rustpunt tussen de beide groot opgezette hoekdelen.

Legende van het noodlot

De Vijfde symfonie van Ludwig van Beethoven is omringd door de meest fantasievolle legendes. Hoe vreselijk moest het leed van de componist wel niet zijn. Bijna doof, wanhopig op zoek naar de ware liefde, en worstelend met zijn vooruitstrevende opvattingen over muziek. En dan ook nog een première die op een fiasco uitliep omdat het publiek de diepgang van de muziek niet begreep. De beroemde openingsmaten zou Beethoven, volgens zijn secretaris Anton Schindler, hebben geduid als: ‘zo klopt het noodlot aan de deur’. Maar de waarheid is beduidend weerbarstiger. De mislukking van de eerste uitvoering eind 1808 was vooral te wijten aan het feit dat die plaatsvond tijdens een van Beethovens beruchte monsterconcerten in een onverwarmde zaal, waar de toehoorders, blauw van de kou, bibberend de bizar slecht voorbereide noten aanhoorden. Latere concerten brachten wel degelijk het grote succes en het was bij leven zijn meest gespeelde orkestwerk.

Zelf heeft Beethoven niets losgelaten over het hoe en waarom van deze symfonie. Eigenlijk is het meest bijzondere wel dat het, samen met de Derde symfonie baanbrekend vernieuwend was. Maar waar de Derde nog met enige reserve werd ontvangen, had de Vijfde na de mislukte première een overdonderend succes. Blijkbaar had Beethoven met zijn radicaal nieuwe ideeën een groot publiek weten te overtuigen. En dan te bedenken dat hij in deze symfonie nog steeds de structuren van de klassieke symfonie van Mozart en Haydn volgt. Zo heeft het eerste deel nog de gewone sonatevorm met twee thema’s die langs de gebruikelijke wegen tegenover elkaar gezet worden. Maar daarbinnen gaat Beethoven geheel zijn eigen gang. Het eerste thema is niet meer dan een enkel motief, dat als een motto van vier noten het hele deel zal beheersen. En ook in de andere delen zoekt de componist de uiterste grenzen van vorm en structuur op. Het maakt de symfonie tot een ijkpunt in een muzikale revolutie die tot ver in de twintigste eeuw zijn sporen zou nalaten.

Kees Wisse

🔔 Belangrijk: geluidsmeting

Onze Concertzaal is nu drie jaar in gebruik en we zijn daar als Residentie Orkest erg blij mee. In de zomer zijn akoestisch nog enkele kleine aanpassingen gedaan die de zaal nóg iets mooier laten klinken. Vandaag worden metingen gedaan om die verbetering ook te testen. Daartoe zult u na de pauze een geluid horen waarmee de zogenoemde responsie van de zaal wordt bepaald, op de geluiden die het orkest straks weer op het podium teweegbrengen. Dat geluid is een zogenoemde ‘sweep’. Het is belangrijk dat het tijdens de meting geheel stil is in de zaal. We geven een duidelijk teken als de meting is afgerond. Het geluid zal eerst als proef klinken zodat u weet wat u te wachten staat. Dank voor uw medewerking tijdens de echte meting die meteen daarna plaatsvindt.