Zondagochtend: Mozart & Haydn

Een zondag zonder to-dolijst maar met warme, muzikale sprankels voor je hersens. De aangrijpende Sinfonia concertante van Mozart biedt inspiratie én rust.

Waar ga je naar luisteren?

Mozart

De carrière van Wolfgang Amadeus Mozart in Salzburg, in dienst van de aartsbisschop, wordt gekenmerkt door spanningen over en weer. In de Oostenrijkse provinciestad kreeg hij weinig vrijheden om zich te ontwikkelen en na de zoveelste botsing werd Mozart ontslagen. In de hoop op een betere aanstelling vertrok hij in 1777 met zijn moeder op reis naar Mannheim en Parijs, twee prominente steden in het Europese muziekleven.  

Het orkest in Mannheim werd al enkele decennia tot de beste orkesten ter wereld gerekend, met een eigen speelstijl en allerlei orkestrale vernieuwingen zoals de vele dynamische schakeringen tussen hard en zacht, stuwende crescendo’s met trillers in de orkestpartijen of vlugge figuurtjes omhoog zoals de ‘Mannheimer raket’. Mozart nam al deze originele ideeën in zich op, maar een vaste aanstelling in Mannheim of Parijs zat er niet in. 

Erg geliefd in Parijs was de zogenaamde ‘sinfonia concertante’, een werk voor twee of meer solo-instrumenten en orkest. Ook Mozart schreef hier ook dergelijke composities voor de combinaties fluit-harp of viool-altviool-cello en bij terugkomst in Salzburg begon hij aan zijn Sinfonia concertante voor viool en altviool. Beide solo-instrumenten zijn gelijkwaardig en gaan als operapersonages de dialoog met elkaar aan. De altvioolsolist liet Mozart alle snaren een halve toon hoger te stemmen voor een ander soort klank, maar tegenwoordig wordt dit zelden gedaan. 

Het werk vol Mannheimse retoriek valt op door zijn bijzondere orkestratie. Met twee altvioolpartijen in het orkest heeft de muziek een rijk kleurenpalet in het middenregister. Verschillende thema’s en ritmische motieven staan in de Sinfonia concertante altijd met elkaar in verband. Dit was waarschijnlijk de raad die Mozart in een brief van zijn vader meekreeg. “Goede compositie, klankconstructie, il filo – dat onderscheidt de meester van de prutser.” De draad die alle muzikale elementen met elkaar verbindt (‘il filo’), is het sleutelwoord en nemen we ook waar in Haydns late symfonieën. 

Haydn

Kort na de Sinfonia concertante brak Mozart definitief met zijn werkgever in Salzburg en vestigde zich in Wenen, waar hij Joseph Haydn ontmoette. Als altviolist speelde Mozart strijkkwartet met zijn muzikale voorbeeld. Voor Haydn waren de perioden in Wenen welkome tijden om inspiratie op te doen, een groot deel van het jaar zat hij namelijk in het buitenverblijf van zijn broodheer, prins Nikolaus Esterházy in het afgelegen Eisenstadt. 

Na diens overlijden in 1790 vertrok Haydn met een goed pensioen naar Wenen om zich te beraden op zijn toekomst. Dankzij contacten met de impresario Johann Peter Salomon ging hij het avontuur aan om ook in Londen zijn muziek ten gehore te brengen. Het werd een doorslaand succes. Na zes symfonieën (nrs. 93-98) tijdens zijn bezoek in 1791, reisde Haydn drie jaar later opnieuw af naar de Britse hoofdstad. 

Haydn deed grondig onderzoek naar de muzieksmaak van het Londense publiek, bestudeerde diens literatuur, las recensies en beluisterde hun lievelingsartiesten. Op basis hiervan vormde hij zijn zes nieuwe Londense symfonieën nauwgezet naar de Britse voorkeuren. In de culturele high society werd Haydn omarmd als de ‘Shakespeare van de muziek’. 

Zo ontdekte hij dat majeur beter aansloeg dan mineur en ook muzikale grappen zoals een onverwachte paukenslag of een imitatie van een klok deden het goed in Londen. Haydns Symfonie nr. 104 wordt wel het hoogtepunt genoemd van de Londense serie. Hoe het eenvoudige openingsthema optimaal wordt gebruikt om al het andere muzikale materiaal uit voort te laten groeien, werd later een toonbeeld van klassieke compositietechniek in haar uiterste perfectie. 

In de finale verwerkte hij een geliefd wijsje boven een doedelzakachtige bourdontoon. Mogelijk herkenden de Londenaren daarin de op de markt gezongen verkoopkreten, maar waarschijnlijker gebruikte Haydn een Kroatisch volksliedje dat populair was in de omgeving van Eisenstadt. Misschien hield Haydn het wel bewust in het midden. 

Frans Boendermaker