Toptalent in Amare

Voorafgaand aan dit concert vindt er een Starter plaats. Deze kun je bijwonen in de Swing, op de eerste verdieping. De Starter start 45 minuten voor aanvang van het concert.

Ralph Vaughan Williams (1872-1958)

The Lark Ascending (1914/20)

We beginnen vanavond in een ander, ouder Engeland. Bedekt met bossen, zo groot dat je er nog in verdwalen kon. Een Engeland gedomineerd door de natuur. Het Engeland van voor de Eerste Wereldoorlog, toen er voor de oorlogsvoering veel bos werd gekapt. Een mooi voorbeeld van dat oude Engeland is E.M. Forsters roman The Longest Journey. Of het vanavond geprogrammeerde The Lark Ascending van Ralph Vaughan Williams. De leeuwerik stijgt op, we horen zijn zang, zijn hoge vlucht.

Een ‘pastoral romance’, geïnspireerd op een gedicht van George Meredith, dat zó begint: ‘He rises and begins to round / He drops the silver chain of sound.’ ‘De viool imiteert de zangvogel, het orkest het landschap eronder,’ schreef een criticus. En een andere bemerkte ook het mooie contrast tussen de leeuwerik in de lucht en ‘de melodie van de fluit (halverwege, hoger tempo) met zijn volks karakter [die] de focus verlegt van de hemel naar het grondniveau en menselijke activiteit.’

Vaughan Williams begon zijn bekendste partituur in 1914, legde hem toen opzij. Pas na de oorlog, in 1920, volgde voltooiing en de première met pianobegeleiding; op 14 juni 1921 klonk in Queens’ Hall in Londen de versie met orkest.

Clara Schumann (1819-1896)
Pianoconcert in a, op. 7 (1835)

·         Allegro maestoso
·         Romanze: Andante non troppo con grazia
·         Finale: Allegro non troppo – Allegro molto

‘Ooit geloofde ik creatieve talenten te bezitten maar daarvan ben ik teruggekomen, een vrouw moet niet willen componeren – geen vrouw vóór mij kon het, zou het dan mijn roeping zijn? Dat zou arrogant zijn.’ En: ‘Ik heb geen talent voor compositie.’ Dit schreef Clara Schumann-Wieck, waarschijnlijk in een depressieve bui. Want waarom zou ze als kind dan al zijn onderwezen in muziektheorie, contrapunt, harmonie, compositie? Feit is dat ze als vrouwelijk kunstenaar in een lastige positie verkeerde. Inderdaad, vrouwen componeerden toen, in de negentiende eeuw, vrijwel niet. Haar man Robert Schumann moedigde haar weliswaar in het componeren aan, maar toch sloegen haar werken niet aan. Maar muzikaal gezien was ze zeker een grootheid: overal in Europa was ze een gevierd pianiste. Bovendien was ze een van de eerste pianisten die werken van Scarlatti en Bach op haar recitals uitvoerde en dat ook nog uit het hoofd, daarmee een lichtend voorbeeld voor pianisten na haar.

Maar had Clara Schumann géén talent voor compositie? Juist wél! En dat al heel jong. Pas dertien jaar was ze toen ze aan haar Pianoconcert begon, in eerste instantie in één deel, een Konzertsatz. Op haar vijftiende breidde ze deze uit tot volledig concert, waarbij ze de Konzertsatz tot slotdeel promoveerde en er nog twee delen vóór zette (misschien ook daarom dat de finale het zwaartepunt is). Een werk met gedenkwaardige thema’s en een zonnige visie vol virtuositeit en dramatiek. De soliste was ze zelf, tijdens de première in 1835 in het Gewandhaus in Leipzig met niemand minder dan Felix Mendelssohn Bartholdy als dirigent.

In de pauze serveren wij een gratis drankje

Jean Sibelius (1865-1957)
Humoresque nr. 5 in Es, op. 89c (1917)         

Podiumangst beving hem. Te nerveus van aard misschien. Zijn toon was dun, zijn intonatie ‘eigenaardig’. Kan ik wel op dit niveau presteren? De 22-jarige Jean Sibelius zag in het tweede jaar op het conservatorium een carrière als soloviolist vervliegen. Deed nog een enkele orkestauditie maar ook dat werd niks. Gelukkig maar: mislukt als violist, legde hij zich helemaal op het componeren toe. Met als resultaat het meest indrukwekkende muzikale oeuvre dat Scandinavië ooit voortbracht. Intussen bleef de viool een lieveling, een droom, van hem. Denk aan het Vioolconcert. En aan de zes Humoreskes voor viool en orkest, die hij redelijk op het eind van zijn loopbaan, in 1917, schreef. ‘Humoresken’, maar, zei Sibelius, ‘ze drukken levensangst uit […] grillig belicht door de zon.’

Ludwig van Beethoven (1770-1827)
Symfonie nr. 1 in C, op. 21 (1799/1800)

·         Adagio molto - Allegro con brio
·         Andante cantabile con moto
·         Menuetto. Allegro molto e vivace
·         Adagio - Allegro molto e vivace

Het meest opvallende aan Beethovens Eerste symfonie is, dat hij niet eens zo opvallend is. Niet revolutionair, nauwelijks recalcitrant. Tegen de tijd dat Beethoven dit opus 21 componeerde – we schrijven Wenen 1800, Beethoven zal dit jaar dertig worden – had hij toch al flink wat vreemde dingen uitgehaald, lekker zitten morrelen aan de sonatevorm bijvoorbeeld (pianosonates opus 14 o.a.). Maar nu hij dan zijn orkestrale opwachting maakt, houdt hij zich in. Voegt zich in de traditie van Mozart en Haydn en verraadt nog maar weinig van de revolutionair die hij later zou worden (vanaf de Derde, de Eroica, die vriend en vijand op hun achterste benen plaatste). Misschien mag deze Eerste op sommige plekken een vadermoord op Haydn heten – Beethoven had van Haydn wat ongemakkelijk verlopen compositielessen gehad – maar hij is zonder deze leermeester vooral ook ondenkbaar.

Enkele grilligheden: meteen het eerste akkoord al, dat naar de ‘verkeerde’ toonsoort F leidt (de symfonie staat in C). Of het menuet, geen statige hofdans zoals bij Haydn maar eerder een gril, een grap, ja een scherzo zoals Beethoven zijn ‘menuetten’ later zal gaan noemen. En de finale begint met een ondeugend, plagerig toonladdertje, steeds wat uitgebreider, tot ultra energiek de muziek losbarst die begrijpelijk maakt waarom deze Eerste symfonie tijdens Beethovens leven zijn meest gespeelde werd.

Stephen Westra