Nieuwjaarsconcert

Vuurwerk, oliebollen, champagne én muziek. We openen het nieuwe jaar feestelijk met heerlijke melodieën van Mozart.

Waar ga je naar luisteren?

Wolfgang Amadeus Mozart heeft in zijn korte bestaan achttien opera’s geschreven. Maar waar hij bij zijn leven werd geroemd om zijn dramatische theaterwerken, zijn tegenwoordig vooral zijn vrolijke opera’s onsterfelijk geworden.

Singspiel

Mozart was een liefhebber van het Duitse Singspiel, een vrolijke opera met gesproken dialogen en afgeronde muzikale nummers. Zijn allereerste opera, die hij als twaalfjarige componeerde, was het zangspelletje Bastien und Bastienne. Maar ook zijn laatste opera was een echt Duits Singspiel. Die Zauberflöte schreef hij in zijn laatste levensjaar voor het revuetheater van impresario Emanuel Schikaneder waarmee hij goed bevriend was. Het is een vrolijk werk, maar heeft ook een serieuze ondertoon waarin ware liefde en trouw een belangrijke rol spelen. Natuurlijk steelt de komische Papageno de show die aan het eind eindelijk zijn geliefde Papagena met een wervelend duet in de armen kan sluiten. Het zangspel Zaide, dat zich afspeelt in Turkije, heeft nooit bekendheid gekregen, al lag dat vooral aan het feit dat hij slechts enkele delen heeft gecomponeerd en het nooit heeft voltooid.

Mozart en Da Ponte

Maar het meest bekend is Mozart toch geworden met drie Italiaanse komische opera’s op tekst van Lorenzo Da Ponte. Librettist en componist vormden een gouden duo die hecht samenwerkten in tekst en muziek en in Wenen, maar ook ver daarbuiten groot succes hadden. Hun eerste samenwerking was in 1786 Le Nozze die Figaro naar een Frans toneelstuk. Omdat hierin een edelman flink te kijk wordt gezet door een bediende, was de Weense adel niet blij met deze opera. Het succes in Wenen was in eerste instantie niet echt groot, maar de voorstellingen in Praag waren een ware triomf.

Zo groot dat de stad Mozart smeekte om een nieuwe opera. Dat werd in 1787 Don Giovanni over de beruchte Spaanse rokkenjager Don Juan. Het was wel een opera buffa met een sinister staartje want op het eind wordt Don Juan voor zijn wandaden gestraft en de hel in gesleurd, iets dat Mozart onverholen met dramatische muziek op het toneel toont.

Drie jaar later, begin 1790, kwam de derde opera van het tweetal op de planken: Così fan tutte. Het is een luchtig verhaal over twee vrienden die pochen over de trouw van hun verloofdes. Ze gaan met een oudere cynische man een weddenschap aan dat ze in vermomming elkaars vriendin zullen verleiden. Dit geeft natuurlijk aanleiding tot allerlei komische verwikkelingen die door de sprankelende muziek van Mozart extra glans krijgen.

Laatste symfonie

De meeste van Mozarts symfonieën ontstonden in zijn Salzburger jaren en waren bedoeld voor het hoforkest van de kardinaal waar hij in dienst was. Als zelfstandig musicus in Wenen schreef hij nog enkele symfonieën voor verschillende gelegenheden, maar van zijn laatste drie, die hij alle in korte tijd in 1788 maakte, is onbekend met welk doel ze zijn gecomponeerd. Er wordt wel beweerd dat Mozart ze puur voor zichzelf schreef, zonder de bedoeling ze uit te voeren, maar dit is wel heel onwaarschijnlijk. In zijn laatste levensjaren zat hij behoorlijk in de financiële problemen en was altijd op zoek naar gelegenheden om zijn muziek te slijten. In 1789 en 1790 trok hij door heel Duitsland om concerten te geven en op enkele programma’s die bewaard zijn gebleven stond een nieuwe symfonie van Mozart aangekondigd. Groot is de kans dat het één van de laatste drie betrof.

Dat neemt niet weg dat de allerlaatste, de Symfonie nr. 41, een absoluut hoogtepunt is in het oeuvre van Mozart. Elk deel heeft zijn eigen volmaakte karakter. De opening is krachtig met fanfare-achtige trekjes, het langzame klinkt als een dromerige fantasie en het menuet heeft veel weg van een Ländler, een in die tijd populaire Oostenrijkse volksdans. Maar de finale is nog wel het mooist. Het bestaat uit vijf losse melodietjes die elkaar in een bonte stoet steeds afwisselen. Op het laatst klinken ze alleemaal tegelijk en blijkt dat ze harmonisch perfect bij elkaar passen.

De bijnaam ‘Jupiter’, naar de antieke Grieks/Romeinse oppergod is overigens niet van Mozart zelf. Die dook voor het eerst op in Engeland aan het begin van de negentiende eeuw en is daarna altijd blijven hangen.

Kees Wisse