Klassiekers met Jan Willem de Vriend

Vanavond brengt de bekende dirigent Jan Willem de Vriend een van de mooiste werken voor strijkinstrumenten. Dat kan niet anders dan van Mozart zijn.

Waar ga je naar luisteren?

One Minute Symphony

De opening vanavond is voor de Australische compositiestudent Lydia Gardiner in haar One Minute Symphony, de samenwerking tussen Residentie Orkest en Koninklijk Conservatorium Den Haag. Zij zocht naar inspiratie in de werkplaats van Ramses Hertman, meubelrestaurateur in Den Haag. Zijn gedetailleerde manier van werken vond Lydia interessant om te vertalen naar muziek. Tijdens de ontmoeting liet Ramses foto’s zien van een restauratie aan de gewelfschildering in de Grote Kerk van Alkmaar waar hij aan had gewerkt. Dit was een belangrijk moment van inspiratie voor Lydia. Na de restauratie waren de houten planken weer met elkaar verbonden en toonde het houtwerk leven doordat de grijze kleur was verdwenen. Hoe dit is omgezet in muziek hoor je tijdens de première van haar One Minute Symphony: Of Warped Wood and Wax.

Beethoven

In 1807 schreef Ludwig van Beethoven de ouverture voor het toneelstuk Coriolan van de Weense toneelschrijver Heinrich Joseph von Collin, die onder het gezag van Napoleon in Wenen de taak was toebedeeld stukken te schrijven met een politieke missie. Het drama vertelt de geschiedenis van de vijfde-eeuwse Romeinse patriciër Coriolanus die uit Rome was verbannen en uit wraak met een legertroep de stad dreigde te verwoesten. Diens moeder Volumnia wist hem echter van zijn plan af te houden en Coriolanus ontneemt zich uit berouw en schaamte het leven.

Beide elementen, de oorlogsdreiging en de moederliefde, vormen ook de basis van Beethovens ouverture. Het dreigende, noodlottige karakter van het eerste thema in c-klein doet denken aan zijn Vijfde symfonie, die hij niet veel later schreef. De tedere passage in Es-groot refereert aan de pogingen van Coriolanus’ moeder hem met haar liefde van het goede te overtuigen. Ook binnen de sonatevorm waarin Beethoven zijn muziek vormgeeft, doorbreekt hij de regels om het liefdevolle tweede thema te laten zegenvieren boven het dreigende Coriolanus-thema dat langzaam uit elkaar valt.

Mozart

Zo’n dertig jaar eerder werd de carrière van Wolfgang Amadeus Mozart in Salzburg, in dienst van de aartsbisschop, gekenmerkt door spanningen over en weer. In de Oostenrijkse provinciestad kreeg hij weinig vrijheden om zich te ontwikkelen en na de zoveelste botsing werd Mozart ontslagen. In de hoop op een betere aanstelling vertrok hij in 1777 met zijn moeder op reis naar Mannheim en Parijs, twee prominente steden in het Europese muziekleven.

Het orkest in Mannheim werd al enkele decennia tot de beste orkesten ter wereld gerekend, met een eigen speelstijl en allerlei orkestrale vernieuwingen zoals de vele dynamische schakeringen tussen hard en zacht, stuwende crescendo’s met trillers in de orkestpartijen of vlugge figuurtjes omhoog zoals de ‘Mannheimer raket’. Mozart nam al deze originele ideeën in zich op, maar een vaste aanstelling in Mannheim of Parijs zat er niet in.

Erg geliefd in Parijs was de zogenaamde ‘sinfonia concertante’, een werk voor twee of meer solo-instrumenten en orkest. Ook Mozart schreef hier ook dergelijke composities voor de combinaties fluit-harp of viool-altviool-cello en bij terugkomst in Salzburg begon hij aan zijn Sinfonia concertante voor viool en altviool. Beide solo-instrumenten zijn gelijkwaardig en gaan als operapersonages de dialoog met elkaar aan. De altvioolsolist liet Mozart alle snaren een halve toon hoger te stemmen voor een ander soort klank, maar tegenwoordig wordt dit zelden gedaan.

Het werk vol Mannheimse retoriek valt op door zijn bijzondere orkestratie. Met twee altvioolpartijen in het orkest heeft de muziek een rijk kleurenpalet in het middenregister. Verschillende thema’s en ritmische motieven staan in de Sinfonia concertante altijd met elkaar in verband. Dit was waarschijnlijk de raad die Mozart in een brief van zijn vader meekreeg. “Goede compositie, klankconstructie, il filo – dat onderscheidt de meester van de prutser.” De draad die alle muzikale elementen met elkaar verbindt (‘il filo’), is het sleutelwoord en nemen we ook waar in Haydns late symfonieën.

Haydn

Kort na de Sinfonia concertante brak Mozart definitief met zijn werkgever in Salzburg en vestigde zich in Wenen, waar hij Joseph Haydn ontmoette. Als altviolist speelde Mozart strijkkwartet met zijn muzikale voorbeeld. Voor Haydn waren de perioden in Wenen welkome tijden om inspiratie op te doen, een groot deel van het jaar zat hij namelijk in het buitenverblijf van zijn broodheer, prins Nikolaus Esterházy in het afgelegen Eisenstadt.

Na diens overlijden in 1790 vertrok Haydn met een goed pensioen naar Wenen om zich te beraden op zijn toekomst. Dankzij contacten met de impresario Johann Peter Salomon ging hij het avontuur aan om ook in Londen zijn muziek ten gehore te brengen. Het werd een doorslaand succes. Na zes symfonieën (nrs. 93-98) tijdens zijn bezoek in 1791, reisde Haydn drie jaar later opnieuw af naar de Britse hoofdstad.

Haydn deed grondig onderzoek naar de muzieksmaak van het Londense publiek, bestudeerde diens literatuur, las recensies en beluisterde hun lievelingsartiesten. Op basis hiervan vormde hij zijn zes nieuwe Londense symfonieën nauwgezet naar de Britse voorkeuren. In de culturele high society werd Haydn omarmd als de ‘Shakespeare van de muziek’.

Zo ontdekte hij dat majeur beter aansloeg dan mineur en ook muzikale grappen zoals een onverwachte paukenslag of een imitatie van een klok deden het goed in Londen. Haydns Symfonie nr. 104 wordt wel het hoogtepunt genoemd van de Londense serie. Hoe het eenvoudige openingsthema optimaal wordt gebruikt om al het andere muzikale materiaal uit voort te laten groeien, werd later een toonbeeld van klassieke compositietechniek in haar uiterste perfectie.

In de finale verwerkte hij een geliefd wijsje boven een doedelzakachtige bourdontoon. Mogelijk herkenden de Londenaren daarin de op de markt gezongen verkoopkreten, maar waarschijnlijker gebruikte Haydn een Kroatisch volksliedje dat populair was in de omgeving van Eisenstadt. Misschien hield Haydn het wel bewust in het midden.

Frans Boendermaker