Bruckner 7

Eerst ontroeren Berg en Bach, daarna overweldigt Bruckner je. Adembenemende muziek zo groot als een kathedraal.

Waar ga je naar luisteren?

‘Es ist genug’, vond Alban Berg toen hij in zijn Vioolconcert het verdriet over een gestorven jong meisje probeerde te bevatten, met het gelijknamige Bachkoraal als motto. Voor Bruckner was het met zijn Zevende symfonie allerminst genoeg. Integendeel. Met dit werk kreeg hij eindelijk de roem waar hij al zo lang naar gestreefd had.

Er was een tedere genegenheid tussen Alban Berg en Manon, de dochter van Alma, ooit de vrouw van Gustav Mahler en architect Gropius (vader van Manon) en inmiddels getrouwd met de dichter Franz Werfel. Groot was de schok van de componist toen het meisje op achttienjarige leeftijd aan kinderverlamming overleed. Met haar in gedachten schreef hij in 1935 zijn Vioolconcert dat hij de ondertitel Dem Andenken eines Engels meegaf. Als leerling van Arnold Schönberg baseert hij het werk op een twaalftoonsreeks, maar gaat zeer eigenzinnig te werk. Waar zijn leermeester voorschreef dat de reeks de suggestie van willekeur moest hebben en geen enkele zweem van tonaliteit mochten hebben, lapt Berg dat allemaal aan zijn laars. Zijn reeks gaat van laag naar hoog, waarbij hij de eerste acht noten relateert aan de losse snaren van de viool en de laatste vier een opeenvolging van vier hele tonen omvat. Met die reeks gaat Berg uiterst emotioneel om; elke maat is doortrokken van de herinnering aan Manon. Zo bevat het begin een Karinthisch volkswijsje, de Oostenrijkse landstreek waar Berg het meisje voor het eerst ontmoette. Het vervolg stelt haar levenslust voor, compleet met een stukje Weense wals. Het tweede deel begint met een woest allegro, Bergs machteloze woede over de gestorven Manon, overgaand in een berustend adagio. Daarin komt een opvallend tonaal element voor als Berg het koraal Es ist genug van Bach gebruikt, waar het gaat over de ziel die verlangt naar de rust na het aardse leven. Zelfs neemt Berg de harmonisatie van Bach over die hier en daar stevig dissonante trekjes vertoont en daarom naadloos past in een in principe atonaal werk. Het koraal verklaart ook onmiddellijk het slot van de twaalftoonsreeks, want die noten vormen de eerste regel van de koraalmelodie. Omdat het koraal de spil is in het Vioolconcert van Berg, schreef componist Martijn Padding als introductie een subtiel arrangement voor orkest over de oorspronkelijke noten van Bach.

Het zat Anton Bruckner niet mee in zijn streven naar roem. Hij genoot enige bekendheid als organist en docent muziektheorie aan de universiteit van Wenen, maar als componist had hij nauwelijks naam gemaakt. Het was triest dat zijn meest dierbare geesteskinderen, zijn symfonieën, in de concertzaal vrijwel niet klonken en als het eens gebeurde ze met afkeuring ontvangen werden. Ook zijn Symfonie nr. 7, voltooid in 1883 dreigde dezelfde kant op te gaan. En dan te bedenken dat hij er, nog meer dan de zes voorgangers er een groots monumentaal werk van had gemaakt. Vooral het adagio was een meesterwerk, een schitterende elegie op de door hem zo aanbeden Wagner die in februari van dat jaar overleden was. Hij gebruikte er, als extra eerbetoon, zelfs de sonore Wagnertuba’s in.

Maar het lot besliste anders. De jonge, maar al beroemde dirigent Arthur Nikisch kreeg het manuscript van de symfonie onder ogen en besloot het met zijn Leipziger Gewandhausorchester uit te voeren. Om de kans op succes te vergroten bereidde hij publiek en pers voor met bijeenkomsten waarin hij uitleg gaf over de muziek en de componist. Met succes want de ontvangst van de muziek was, op een enkele kritisch geluid na, gunstig. En het balletje rolde verder. De uitvoering van het hoforkest van München onder de grote Wagnerdirigent Hermann Levi werd een triomf en tot zijn stomme verbazing kreeg Bruckner plotseling de status van gevierd componist. Toen de Wiener Philharmoniker het een paar jaar later onder grote bijval liet horen, was zijn roem definitief gevestigd. ‘Vanaf nu zal in de filharmonische concerten van de Wiener Philharmoniker elke nieuwe symfonie van Bruckner vanaf de partituurbladzijden in klinkende werkelijkheid worden omgezet’, sprak dirigent Hans Richter enthousiast op het feest na afloop van het concert. Voortaan mocht Bruckner zich scharen onder de grote componisten die Wenen had voorgebracht.

Kees Wisse