Berlioz’ Symphonie fantastique

Hector Berlioz schreef met zijn revolutionaire Symphonie fantastique een iconisch werk dat symbool staat voor de vrijheid en grenzeloze creativiteit van de romantische ziel.

Waar ga je naar luisteren?

Farrenc

Het begin van deze revolutionaire avond is voor Louise Farrenc, een componiste uit een kunstenaarsgezin met generaties beeldhouwers en schilders die verbonden waren geweest aan het hof sinds Louis XIV. De artistieke drang bij Louise lag evenwel meer in de muziek. Zij had privéles van vooraanstaande pianopedagogen zoals Reicha, Moscheles en Hummel, werd concertpianist en trouwde met Aristide Farrenc, die net een muziekuitgeverij aan het opzetten was. In 1842 kwam daar nog een belangrijke functie bij: ze werd benoemd tot professor van piano aan het conservatorium van Parijs. Ze was daarmee de enige vrouwelijke professor die in de negentiende eeuw aan het conservatorium werd aangesteld. En ook nog eens iemand die voor gelijke rechten was; ze dwong namelijk gelijke betaling af voor haar werk aan het conservatorium. Een revolutionaire gedachte voor die tijd.

In 1834 schreef zij haar eerste orkestwerken: twee ouvertures. Later zouden nog drie symfonieën en een onvoltooid pianoconcert volgen. Ondanks haar huwelijk met een uitgever werd haar orkestmuziek pas laat in de twintigste eeuw gedrukt. In navolging van de inmiddels in Parijs doorgedrongen Weense klassieken is de Tweede ouverture geconstrueerd volgens een sonatevorm met contrasterende thema’s en lyrische passages. Haar orkestraties waren dermate interessant dat zelfs meesterorkestrator Berlioz deze ouverture bestudeerde en de componiste als zeer talentvol betitelde.

Prokofjev

Hoewel 1917 als een uitermate roerig jaar in de annalen van Rusland is bijgeschreven, was het voor Sergej Prokofjev juist een zeer productief jaar. Zijn Klassieke symfonie kwam gereed, net als een aantal pianosonates en hij werkte aan zijn Derde pianoconcert. Ook zijn Eerste vioolconcert zag het licht in dit revolutiejaar, al was het lieflijke openingsthema al in 1915 ontstaan, ten tijde van zijn relatie met Nina Mesjtsjerskaja, dochter van een rijke industrialist. Dat lyrische, dromerige thema wat gestaag opbouwt gaat over in een jachtig thema dat volgens Prokofjev gespeeld moest worden alsof je iemand ergens van probeert te overtuigen. De contrastrijke muziek van het Scherzo is afwisselend amusant, ondeugend en soms zelfs kwaadwillig maar altijd violistisch vernuftig en briljant. Het lieflijke, welhaast golvende slotdeel eindigt met het wegsterven van de muziek. De première van dit Vioolconcert – pas zes jaar later in Parijs – werd overschaduwd door Prokofjevs eigen, meer modieuze Octet voor blaasinstrumenten maar zou later toch zijn weg vinden in de concertzalen.

Berlioz

Een van de gevleugelde uitspraken van Hector Berlioz was: ‘Mijn leven is een roman die me hevig interesseert’. Het spannendste hoofdstuk van die roman is ongetwijfeld dat deel dat hij aan het begin van zijn carrière in noten neerschreef met als titel ‘Episode uit het leven van een artiest’, maar als Symphonie fantasique beroemd is geworden. Berlioz was als een blok gevallen voor de Ierse actrice Harriet Smithson. Hij achtervolgde haar enkele jaren wanhopig, maar zonder resultaat. Het vindt zijn weerslag in de overspannen maar geniale symfonie met als programma een nachtmerrieachtige fantasie over onmogelijke liefde die vrolijk begint met een bal en een herderstafereel, maar eindigt op het schavot en in de hel, compleet met heksensabbat. De genialiteit zit hem vooral in het gebruik van een overkoepelend uitgesponnen thema dat de onbereikbare vrouw symboliseert en telkens met het verhaal meekleurt, eerst zacht en idyllisch, maar uiteindelijk schril als een demonische satansdans. Het is een telkens terugkerend ‘idée fixe’ dat de symfonie in al zijn delen en uiteenlopende emoties tot een schitterende eenheid maakt.

Maar bij nader beschouwing zitten er meer dames vast aan deze symfonie dan alleen Harriet. Zo was het idée fixe oorspronkelijk gewijd aan Herminie, hoofdpersoon uit de gelijknamige cantate die hij in 1828 schreef in een (mislukte) poging om de Prix de Rome te bemachtigen. De eerste maten van de symfonie ontleende hij aan een romance die hij als verliefde puber voor zijn eerste grote hartstocht Estelle had gecomponeerd. En toen hij direct na de voltooiing druk bezig was met het organiseren van de eerste uitvoering van de Fantastique, was hij inmiddels straal verliefd geworden op Camille Moke, die hij hartstochtelijk ‘mijn betoverende sylfe, mijn Ariel, mijn leven’ noemde. Harriet had hij afgedaan als ‘die rotmeid van Smithson’. Op 5 december 1830 vond de eerste uitvoering plaats in de grote zaal van het Parijse conservatorium. Hoe dat geklonken heeft weten we niet meer. Want pas in 1845 liet Berlioz de symfonie, na diverse ingrijpende veranderingen in de partituur, in druk verschijnen.