Anja Bihlmaier met Schuberts Onvoltooide

De adembenemende Onvoltooide symfonie van Schubert en Beethovens heroïsche Vijfde pianoconcert, bijgenaamd Keizer. Een middag om naar uit te kijken.

Waar ga je naar luisteren?

De opening vanmiddag is voor een van de invloedrijkste en innovatiefste componisten van de twintigste eeuw: Igor Stravinsky. Muziek was als uitvinden voor hen. Als jochie van acht jaar oud vond hij al dat hij een noot uit een toonladder kon halen om iets nieuws te maken. Later zou zijn muziek altijd te herkennen zijn aan sterke maar onvoorspelbare ritmes en complexe samenklanken. Stravinsky liet zich ook graag inspireren door muziek uit het verleden. Voor zijn werk voor kamerorkest Dumbarton Oaks ‘leende’ hij muziek van Bach en dan met name van Bachs Brandenburgse concert nr. 3. De voor Stravinsky zo kenmerkende ritmische puls en plotse accenten maken het werk vrolijk en humoristisch. Dumbarton Oaks werd geschreven voor het dertigjarig huwelijksjubileum van Robert en Mildred Bliss, een Amerikaans diplomatengezin en tevens grote kunst- en muziekliefhebbers die op landgoed Dumbarton Oaks woonden.

Onvoltooid

Naast zeven voltooide symfonieën liet Franz Schubert er vijftien onafgemaakt achter, vaak niet meer dan enkele schetsen. Met de Achtste symfonie kwam hij nog een heel eind. Twee delen ervan completeerde hij in 1822; van een Scherzo maakte hij een volledig piano-ontwerp en enkele pagina’s in partituur. Een Finale ontbreekt echter geheel. De complete delen gaf hij aan zijn vriend Anselm Hüttenbrenner, bedoeld om het door de Steiermärkischen Musikverein in Graz, waar hij dirigent was, te laten uitvoeren. Daar is het nooit van gekomen. Hüttenbrenner hield de partituur in zijn bezit en gaf deze pas in 1865 vrij om uit te voeren. Sindsdien is het de geschiedenis ingegaan als de Unvollendete Sinfonie.

Waar het ene lied na het andere schijnbaar moeiteloos uit zijn pen vloeide, had Schubert kennelijk meer moeite met de symfonie. De eerste zes, gemaakt voor het orkest van zijn vaders school, gingen hem redelijk gemakkelijk af. Maar daarna werd het blijkbaar moeilijker. “Wie kan er nog iets doen na Beethoven?”, schijnt hij eens gezegd te hebben. Toch logenstraft Schubert met deze symfonie overtuigend deze uitspraak. Het is een prachtige mix van vroege romantiek en subtiele zangkunst, overgebracht op het symfonieorkest. Want waar Beethoven vaak koos voor korte, ritmisch krachtige thema’s, gaat Schubert voor brede melodieën die hij volledig uit laat klinken. Het geeft de muziek een milde maar onmiskenbaar diepe emotionele geladenheid en een statig gedragen grandeur. Beethoven zou tevreden zijn geweest.

Beethoven

Beethoven begon met zijn vijfde en laatste pianoconcert in 1809 toen het leger van Napoleon Wenen in beslag had genomen en de Oostenrijkse keizerlijke familie en aartsbisschop Rudolf, Beethovens geldschieter en leerling, de stad hadden ontvlucht. De naar Napoleon verwijzende titel ‘Keizersconcert’ is overigens niet van Beethoven zelf, maar vermoedelijk van Johann Baptist Cramer, de Engelse uitgever van het werk. Waarschijnlijk accordeerde Beethoven deze titel niet, gezien zijn anti-Napoleontische houding die hij gaandeweg ontwikkelde. Toch is de bijnaam behouden gebleven die vooral verwijst naar de majestueuze opzet en grandeur van het werk.

Want het pianoconcert begint met drie majestueuze akkoorden door het orkest, gevolgd door gebroken akkoorden van de pianist. Daarna worden verschillende thema’s geïntroduceerd die Beethoven in een uitgebreide sonatevorm in verschillende gedaanten terug laat komen. Het tweede deel is een prachtig intiem deel met gedempte strijkers. Na de nocturne-achtige sfeer speelt de pianist het thema van het laatste deel tijdens een aangehouden hoorntoon. De opgewekte en heroïsche finale heeft een rondovorm met een terugkerend ‘refrein’. Aan het eind lijkt de muziek uit te doven, maar na virtuoze pianoloopjes besluit het orkest met daadkrachtige akkoorden.