Klassiekers in de Nieuwe Kerk

Johann Baptist Vanhal (1739-1813) 
Sinfonia in d (1767-68?) (arr. Shunske Sato) 

• Allegro

• Arioso. Ma non lento 

• Menuetto – Trio 

• Presto 

De Boheemse componist Johann Baptist Vanhal (1739-1813) was de zoon van een horige in dienst van de adellijke familie Schaffgotsch in het Boheemse Nechanice. Daar leerde een zekere Anton Erban, die Vanhal later ‘zijn favoriete muziekleraar’ zou noemen, hem orgel spelen. In nabijgelegen stadjes leerde hij zingen, snaarinstrumenten en blaasinstrumenten bespelen. Ook werd hij naar Marschersdorf gestuurd om Duits en andere vakken te leren, zodat hij zich later in Wenen zou kunnen vestigen, destijds het episch centrum van het muziekleven in Europa. In 1760 vertrok Vanhal, die zich had ontwikkeld tot een uitstekende organist en violist, met steun van gravin Schaffgotsch daadwerkelijk naar Wenen, waar hij in minder dan tien jaar o.a. 34 symfonieën componeerde, die algemene bijval vonden. Hij zou daar ook les hebben gehad van Karl Ditters von Dittersdorf. Een zekere baron Issac van Riesch uit Dresden financierde uit bewondering een verblijf in Italië, waar de jonge boerenzoon de sfeer van de aristocratische hoven zou kunnen proeven. Daarna wilde hij hem benoemen tot kapelmeester van een nog op te richten orkest. Maar na zijn terugkeer in Wenen kon Vanhal zijn draai niet meer zo goed vinden. Hij weigerde kapelmeester te worden, maar had ook moeite zich als vrijgevestigd componist te manifesteren. Naarmate zijn carrière zich ontvouwde, werd Vanhal met zijn onafhankelijke geest een van de belangrijkste en invloedrijkste burgers van Wenen, een zeer gerespecteerd freelance componist, leraar en uitvoerder. Maar rond zijn veertigste stopte hij met het schrijven van symfonieën, en een paar jaar later ook met strijkkwartetten en andere kamermuziek, niet in de laatste plaats omdat hij constateerde dat de smaak van het Weense publiek veranderd was. Toch werden er meer dan 270 drukken van zijn muziek in Wenen uitgegeven en er liggen nog altijd minsten 250 religieuze werken, waaronder 48 missen, te wachten op nadere bestudering en publicatie. Vanhals op de klassieke leest geschoeide Sinfonie in d getuigt van originaliteit, esprit en vindingrijkheid. Geen wonder dat de man, die de leraar was van onder meer Ignaz Pleyel, in hoog aanzien stond bij Haydn en Mozart.

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) 
Vioolconcert nr. 1 in Bes, KV 207 (1773) 

• Allegro moderato 

• Adagio 

• Presto 

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) kreeg de kunst van het vioolspel met de paplepel ingegoten. Zijn vader Leopold was een uitstekende violist en schreef bovendien in het jaar dat Mozart geboren werd zijn beroemde Violinschule, die in heel Europa opzien baarde en in vele talen werd vertaald. Op instignatie van zijn vader schreef de 19-jarige Mozart, die zelf ook heel verdienstelijk viool speelde, in 1775 een aantal Vioolconcerten, die ten doop werden gehouden door de Italiaanse violist Brunetti en het hoforkest van de aartsbisschop in Salzburg. De bedoeling was dat Mozart met deze stukken, die hij zelf ook uitvoerde, geld zou verdienen en faam zou verwerven in het buitenland. ‘Ik ben geen liefhebber van lastigheden’, verklaarde Mozart tegen zijn vader, nadat ze samen een vioolvirtuoos hadden horen spelen. Toch zijn er in de hoekdelen van zijn ‘klassiek’ geschreven Eerste vioolconcert, die volgens recent onderzoek al in 1773 ontstond, wel degelijk briljante en virtuoze passages aan te wijzen. Het middendeel is een ‘galante conversatie’.

In de pauze serveren wij een gratis drankje

Karl Ditters von Dittersdorf (1739-1799) 
Menuetto non troppo presto uit Strijkkwartet nr. 5 in Es (1782) 

Ook Karl Ditters von Dittersdorf (1739-1799) was een verdienstelijk vioolvirtuoos. Geboren in Wenen speelde hij als kind al mee in de plaatselijke benedictijnerkerk, totdat prins Josef von Hildburghausen hem onder zijn hoede nam en zorgde dat het getalenteerde jongetje een gedegen muziekopleiding kreeg bij o.a. de latere hofcomponist Giuseppe Bonno. Daarna belandde Von Dittersdorf in het operaorkest van het Weense hof, maar als vioolvirtuoos maakte hij tournees naar Italië. Later volgde hij Michael Haydn op als kapelmeester van de bisschop van Grosswardein. In Johannesberg richtte hij een eigen theater op, voor de uitvoering van zijn opera’s. Hij schreef er minstens tien, naast missen, oratoria, cantates, orkestwerken en kamermuziek. Net als Mozart en Haydn, met wie Von Dittersdorf op latere leeftijd regelmatig strijkkwartet speelde, adopteerde hij rond 1770 elementen van de Mannheimer Schule, wat uiteindelijk zou leiden tot de Weense Klassieke School. Terwijl zijn Eerste en Derde strijkkwartet doen denken aan de muziek van Haydn, getuigt het Vijfde strijkkwartet eerder van Mozarts invloed. Het is ontroerend om te bedenken hoe alle vier de componisten van dit concert mogelijk samen wel eens het Weens aandoende Menuetto, non troppo presto met zijn als Alternativo aangeduid Trio hebben doorgespeeld.

Joseph Haydn (1732-1809) 
Symfonie nr. 45 in fis ‘Abschied’ (1772) 

• Allegro assai 

• Adagio 

• Menuetto: Allegretto 

• Finale: Presto – Adagio 

De uiterst productieve en inventieve Joseph Haydn (1732-1809) geldt als de uitvinder van de klassieke symfonie. Hij heeft er zo’n 104 geschreven, waarvan de Afscheidssymfonie de 45e is. Het vierdelige werk, met een heerlijk turbulent eerste deel, een warm Adagio, een gracieus Menuet en het beroemde laatste deel ontstond in 1772. Het dankt zijn bijnaam aan het feit dat de musici in het afsluitende Adagio stoppen met spelen, hun kaars uitblazen, hun partituur van de lessenaar pakken en de zaal verlaten, totdat er nog maar twee violisten over zijn: destijds waren dat concertmeester Luigi Tomasini en kapelmeester Haydn. Op dat moment woonde Haydns beschermheer Nikolaus I, prins Esterházy, samen met al zijn muzikanten en gevolg, in zijn favoriete zomerpaleis in Eszterháza op het platteland van Hongarije. Het verblijf daar was langer geweest dan verwacht, en de meeste muzikanten waren gedwongen hun vrouwen thuis in Eisenstadt achter te laten, ongeveer een dag reizen verderop. Verlangend om terug te keren, riepen de muzikanten de hulp in van hun kapelmeester. De diplomatieke Haydn heeft, in plaats van een rechtstreeks beroep te doen, zijn verzoek in de muziek van de symfonie omgezet. De prins leek de boodschap begrepen te hebben: het hele hof keerde een dag later terug naar Eisenstadt.

Wenneke Savenije