Tsjaikovski 4

Waar ga je naar luisteren?

Een Slavisch romantisch programma. Uit Tsjechië komen Smetana’s vrolijke ouverture en de vurige Fantasie van Suk. De Vierde symfonie van Tsjaikovski past helemaal bij zijn zwaarmoedige Russische ziel, al weet hij er een mooie positieve draai aan te geven.

Tsjechisch dorp

Bedřich Smetana begon zijn carrière als vurig Tsjechisch nationalist, schreef patriottische liederen en stond tijdens de revolutie van 1848 zelfs op de barricaden in Praag om de troepen van de Oostenrijkse overheerser te weerstaan. Maar in zijn latere jaren liet hij zijn vaderlandsliefde vooral door de muziek klinken, eerst met een dramatische opera De Brandenburgers in Bohemen uit waarmee hij zelfs een prijs won. Daarna zocht hij zijn heil in het lichtere genre met zijn folkloristische opera De verkochte bruid. Het was een blijspel, een klucht bijna, helemaal in de vorm van het Duitse Singspiel, maar wel met veel aansprekende muziek in de stijl van de Tsjechische volksmuziek. Het zou, na een wat aarzelend begin bij de première in 1866 een van Smetana’s grootste succesnummers worden. Meteen de ouverture brengt je al in vrolijke stemming en verplaatst je met zijn opgewekte Boheemse volksmelodieën meteen naar de sfeer van een gezellig Tsjechisch dorp waar de komedie zich afspeelt.

Schoonzoon van Dvořák

Josef Suk leerde het vak van componist van niemand minder dan Dvořák, wiens dochter hij later ook huwde. Daarnaast was hij een van de bekendste vioolvirtuozen van zijn tijd, waardoor hij echter minder gelegenheid had om te componeren. Eigenlijk is het verbazingwekkend dat tussen zijn composities slechts enkele werken zitten waarin de viool een hoofdrol speelt. Een echt vioolconcert heeft hij nooit geschreven, al komt de Fantasie voor viool en orkest wel vrij dicht in de buurt. Het is een uitgebreid eendelig werk, waarin de solist zich volledig kan uitleven in alle mogelijke virtuoze toeren. Daarnaast is het ook een echte fantasie. Suk laat zich niet beperken door allerlei vormen en structuren, maar laat zijn inspiratie de vrije loop in een grote stroom romantische melodieën in uiteenlopende tempi. Maar dat is echter oppervlakkig beschouwd. Bij nader inzien zijn er vier basismelodieën te ontdekken die regelmatig in diverse varianten klinken. Wat het nog spannender maakt is dat die thema’s zijn opgebouwd uit een aantal kleine motieven waardoor ze vrij nauw aan elkaar verwant zijn. Zo schept Suk, in wat in eerste instantie klinkt als een vrijvochten fantasie, een prachtige eenheid waarin alle lijnen als een kleurrijk patroon bij elkaar komen.

Pak jezelf bij elkaar

Twee vrouwen zijn van enorme invloed geweest zijn op het leven van Pjotr Ilitsj Tsjaikovski. Positief was de vriendschap met Nadezjda von Meck die materieel, maar ook geestelijk zijn grote steun en toeverlaat is geweest. Hoewel zij elkaar, op haar verzoek, nooit daadwerkelijk hebben ontmoet, spreekt uit hun uitgebreide briefwisseling een warme vriendschap. Ronduit negatief was zijn verhouding met zijn leerlinge Antonina Miljoekova. Om alle geruchten over zijn homoseksualiteit de kop in te drukken, trouwde hij uit het niets met haar. Natuurlijk liep het uit op een fiasco en waren ze na een half jaar al weer gescheiden. Het gaf het toch al niet zo sterke zenuwgestel van de componist een danige knauw, waarvan hij maar langzaam herstelde. Juist in deze tijd schreef hij zijn Symfonie nr. 4 die getuigt van deze lastige tijd. Het wordt wel eens Tjsaikovski’s ‘noodlotssymfonie’ genoemd. Meteen dient dat zich aan in het trompetsignaal in de eerste maten, dat als een leitmotiv regelmatig weer terugkomt en zelfs door wat lichtere melodieën hier en daar niet verdrongen kan worden. In het langzame deel ziet Tsjaikovski zich als oude man die zijn leven aan zich voorbij laat gaan. Maar dan valt het wel mee met het noodlot. Er volgt een scherzo met louter pizzicato’s. Hij ziet zich zelf met een goed glas wijn in de hand waarin hij, enigszins aangeschoten, de somberheid verdrijft met vrolijker gedachten. Het lukt uitstekend. De finale is van een juichende stemming, waarin Tsjaikovski zich te buiten gaat aan een bijna overmoedige uitgelatenheid. ‘Pak jezelf bij elkaar en zeg niet dat alles in de wereld slechts kommer en kwel is. Vreugde is een simpele maar grote kracht.’ Zelfs een laatste terugkeer van het noodlotsmotief van het begin kan de gelukzaligheid niet verdrijven.

Kees Wisse