Schumann & Beethoven

Waar ga je naar luisteren?

Een programma waarin Beethoven twee historische helden op het toneel kan eren, maar ook met een vioolconcert dat een eigenaardige geschiedenis kent.

Romeinse generaal

Ludwig van Beethoven hield van oprechte karakters die bereid waren zich op te offeren voor de goede zaak. Geen wonder dat hij onder de indruk was van het toneelstuk Coriolan van Heinrich Joseph von Collin. Het was een klassiek drama over de Romeinse generaal Coriolanus die, verbannen uit Rome, wraak wil nemen op de stad, maar zwicht voor de smeekbedes van zijn moeder en echtgenote en zich, verscheurd door innerlijke tweestrijd, van het leven beneemt. Beethoven schreef er een pakkende ouverture bij die schitterend de worsteling weergeeft van de generaal in zijn keuze tussen goed en kwaad. Zelfs de zelfgekozen dood laat Beethoven aan het eind, als het hoofdmotief van de ouverture stilletjes in het niets verdwijnt, overtuigend horen. Het toneelstuk is allang vergeten, de ouverture van Beethoven daarentegen is tot op heden een van zijn bekendste korte orkestwerken gebleven.

Spiritistische seance

Tegenwoordig behoort het Vioolconcert van Robert Schumann tot de gevestigde vioolconcerten van de negentiende eeuw, maar het is wel een compositie met hier en daar een geheimzinnige geschiedenis. Schumann componeerde het in september 1853 voor de beroemde violist Joseph Joachim. Deze nam partituur en partijen met zich mee, speelde het een keer door, maar liet het verder liggen. Na Schumanns dood in 1856 besloten Joachim en Clara, weduwe van de componist, het werk niet uit te voeren en zelfs niet te publiceren, om redenen die nooit opgehelderd zijn. Het manuscript kwam terecht in de Pruisische Staatsbibliotheek in Berlijn en bleef daar jaren liggen. Tot 1933. Toen meldden zich twee achternichten van Joachim bij de muziekuitgeverij Schott, met het verhaal dat zij in een spiritistische seance contact hadden gehad met de overleden Schumann en Joachim die hen op het hart hadden gedrukt om het Vioolconcert uit te geven. De publicatie kwam er in 1936, maar de uitvoering kende nog de nodige strubbelingen. Schott had voor de uitgave advies gevraagd aan de befaamde violist Yehudi Menuhin of het werk wel levensvatbaar was. Deze had enthousiast gereageerd en plande een uitvoering in San Francisco. Maar daartegen kwam een van Joachims nichten tegen in het geweer die vond dat zij, eveneens een uitmuntend concertvioliste, recht had op de première. Uiteindelijk kwam daar allemaal niets van terecht en vond de wereldpremière plaats op 26 november 1937 met Georg Kulenkampff als solist, begeleid door de Berliner Philharmoniker. Pas toen kon het concert zijn triomftocht door de concertzalen wereldwijd echt beginnen.

Nederlandse graaf

Terug naar Beethoven en zijn toneelhelden. Graaf Egmont was er ook zo een. En dan vooral in de versie van het toneelstuk dat Johann Wolfgang von Goethe al in 1788 over hem schreef. Beethoven was diep onder de indruk van deze edelman, die, in Goethes versie, zijn streven naar morele en geestelijke vrijheid voor de Nederlanden tegen de Spaanse overheersing met de dood moest bekopen. Het is een verhaal dat vrijwel elk Nederlands kind tijdens de vaderlandse geschiedenis op de basisschool te horen krijgt. Maar ook een verhaal dat Beethoven, overtuigd republikein en vurig voorstander van persoonlijke vrijheid, bijzonder aansprak. Toen hij dan ook in 1809 van het Weense Burgtheater het verzoek kreeg om voor een productie toneelmuziek bij dit werk te schrijven, aarzelde hij geen moment. Zelfs was hij bereid af te zien van een honorarium. Het werd een succes, maar dan vooral voor de componist. Want net als bij Coriolan zou de muziek het toneelstuk verre overvleugelen. De ouverture vertelt het eigenlijk al het hele stuk. Je hoort het lijdende onderdrukte volk, Egmont die zijn zaak bepleit, het vallen van de executiebijl (met daarna een effectvolle stilte) en tot slot een profetische overwinningssymfonie. Bijzonder is het tweede lied van Klärchen, de geliefde van Egmont. Zij bezingt haar tegenstrijdige gevoelens van intense liefde, maar ook van grote bezorgdheid om de gevangen Egmont met de bekende woorden ‘himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt’, misschien wel de beroemdste dichtregels van Goethe.

Kees Wisse