Mahler 5

Waar ga je naar luisteren?

Max Bruch

“Ik heb mijn vioolconcert een half dozijn keer herschreven en het aan een x aantal violisten voorgelegd,” liet Max Bruch later weten over de ontstaansgeschiedenis van zijn Eerste vioolconcert dat hij in 1866 in Koblenz ten doop had gehouden. Toch was Bruch er nog steeds niet helemaal tevreden over en stuurde het uiteindelijk op naar Joseph Joachim. De befaamde vioolvirtuoos die naam had gemaakt met de uitvoeringen van de vioolconcerten van Beethoven en Mendelssohn (en later ook aan de wieg van dat van Brahms zou staan), was direct onder de indruk van de melodieën van het langzame deel, maar stelde toch nog diverse veranderingen voor. Na wat aanpassingen speelde Joachim het uiteindelijk in 1868 voor het eerst in zijn definitieve vorm.

Het succes voor de dertigjarige Bruch was groot. Zo groot zelfs dat al zijn andere repertoire genegeerd werd. Dikwijls verzuchtte hij getergd dat hij ook nog twee andere prachtige vioolconcerten had geschreven, maar iedere violist wilde alleen maar dat ene spelen.

Dankzij Joachim werd Bruchs Eerste vioolconcert een repertoirestuk dat de hele wereld over ging. Joachim blikte aan het eind van diens carrière terug: “De Duitsers hebben vier vioolconcerten,” doelend op Beethoven, Mendelssohn, Bruch en Brahms, “maar Max Bruch schreef het rijkste en meest verleidelijke van de vier.” Veel profijt heeft Bruch niet van zijn meesterwerk gehad. Als onervaren componist had hij zijn compositie destijds aan een uitgever verkocht en liep vervolgens alle royalty’s mis.

Gustav Mahler

Opgegroeid in het Moravische heuvelland van het huidige Tsjechië, kende Gustav Mahler een bewogen jeugd. In het kleine garnizoensplaatsje waar de familie Mahler woonde was het een komen en gaan van soldaten, begeleid door marsen en trompetsignalen. Gustavs ouders hadden veelvuldig ruzie en van zijn dertien broertjes en zusjes stierven er zes in hun kindertijd. De eerste composities die Mahler schreef op zijn tiende waren, veelbetekenend, een dodenmars en een polka. Vijf jaar later zou de jonge Gustav op het conservatorium in Wenen zijn muzikale horizon verbreden en groeide in rap tempo uit tot een van ’s werelds meest gevierde dirigenten. In 1897 werd hij benoemd tot directeur van de Weense Hofopera en componeren werd noodgedwongen beperkt tot de zomervakanties, als hij zich als een kluizenaar afzonderde in een piepklein componeerhuisje aan de Wörthersee.

In 1901 werd Mahler tijdens een uitvoering van Die Zauberflöte getroffen door een darmbloeding die hem bijna fataal werd. Het voorval werd beschreven door een jongedame in het publiek, Alma Schindler, de dochter van een bekende landschapsschilder. Mahler overleefde het ternauwernood en tijdens zijn herstel begon hij aan zijn Vijfde symfonie, een ode aan het leven. Na drie symfonieën met vocale inbreng van solisten of koor werd dit werk van meet af aan anders. Een puur instrumentale ontwikkeling, zonder concreet verhaal, van diep klaaglijk naar uitbundige triomf. “Een symfonie moet zijn als de wereld,” zei Mahler eens, “het moet alles omvatten.”

De symfonie begint in mineur, met een reeks trompetsignalen die een treurmars aankondigen. Duistere jammerklachten en razend heen en weer slingerende emoties typeren de eerste twee delen die eigenlijk samen één lang deel vormen. Muziek waarin flarden van de dodenmars nooit ver weg zijn. Dan klaart de lucht. Een hoornsolo leidt een Scherzo in dat balanceert op het randje van de volkse Ländler-melodieën van het platteland en de meer gecultiveerde Weense wals.

Het was ook in deze ontstaansperiode van de Vijfde symfonie dat Mahler in Wenen Alma Schindler leerde kennen. Er groeide een hartstochtelijke relatie en later zou dirigent Willem Mengelberg onthullen dat het Adagietto een liefdesverklaring aan zijn ‘geliefde Almscherl’ was. Het afzonderlijke deel, in een intieme bezetting met alleen strijkers en harp, had Mahler als anonieme brief zonder woorden aan zijn geliefde gestuurd. De boodschap kwam aan en in 1902 zouden Gustav en Alma in het huwelijk treden.

Met een vreugdevolle energie gaat de muziek van het Adagietto over in het bruisende slotdeel, waarin elementen uit alle voorgaande delen af en toe de kop op steken. Met de Vijfde symfonie sloeg Mahler muzikaal een nieuwe weg in, een weg van emotionele uitersten. Bij de eerste repetities in Keulen was de componist zich bewust hoe nieuw deze muziek was, want aan Alma schreef hij: ”Mijn hemel, wat moet het publiek van deze chaos maken, waarin voortdurend nieuwe werelden worden gecreëerd die het volgende moment weer te gronde gaan?”

Frans Boendermaker