Chopin & Saint-Saëns

Waar ga je naar luisteren?

Drukt leeftijd soms op de kwaliteit? Het lijkt er op van niet. Twee componisten vandaag waren bloedjong toen ze de stukken schreven die op de lessenaars staan. Een 19-jarige Chopin componeerde zijn Eerste pianoconcert, een 24-jarige Saint-Saëns zijn Tweede symfonie. Ze omramen hier werk van de 65-jarige Arvo Pärt.

De opening is echter van de eveneens jonge, pas 21-jarige Nederlandse compositiestudent Thijmen Krijgsman. Hij zocht naar inspiratie voor zijn One Minute Symphony in de Haagse Mesdag Collectie. Hij kreeg een inspirerende rondleiding langs de prachtige collectie van manager Wite de Savornin Lohman. Thijmen is gefascineerd door de kunstenaar Mesdag, wiens visie en unieke benadering van kunst hem diep inspireren. Voor Mesdag was het niet noodzakelijk dat een schilderij ‘af’ was; het proces en de interpretatie stonden voorop. De schilderijen die in de collectie van het museum hangen, zijn dan ook met zorg gekozen, omdat ze iets zeggen over de geest van de kunstenaar en zijn persoonlijke smaak.

Chopin

Je zou willen dat romantische muziek in romantische omstandigheden ontstond. Nu, soms gebeurt dat ook. Een hevige verliefdheid maakte Chopin door in de tijd dat hij zijn Eerste pianoconcert schreef. Constance Gladkowska was de naam van het meisje dat hem verwarde, en zij zong. “Ik heb mijn ideaal gevonden, misschien tot mijn ongeluk”, zei Chopin. Hij had gelijk; het werd nooit iets, Constance was voor de attenties van Poolse officieren gevoeliger dan voor die van de grote kunstenaar. Schemert er iets van Chopins liefde door in zijn Eerste pianoconcert? Hij schreef over het tweede deel: “Een romance, stil, melancholiek, als een rêverie in de blauwe lentelucht maar dan bij maneschijn; ze zou de indruk moeten geven van een teder staren naar een plek die duizenden zoete herinneringen wakker maakt…” Maar het kan ook zijn dat hij daar zijn boezemvriend Titus Woyciechowski bij in gedachten had.

Met de première van het Eerste pianoconcert op 12 oktober 1830 in het Teatr Narodowy, het Nationaal Theater in Warschau, nam Chopin afscheid van Polen. Hij wilde in het buitenland carrière gaan maken. Na de pauze zong Constance een aria van Rossini, O quante lagrime per te versai (Hoeveel tranen heb ik om u vergoten). Rode rozen in het haar, een witte jurk: ze was een prachtige verschijning. Na haar optreden begeleidde Chopin haar het podium af; de zaal juichte. Het was een avond die ook om andere redenen een emotionele gebeurtenis was: het besluit tot een buitenlandse tournee was goed voor zijn carrière maar misschien niet voor Chopin zelf, wie het afscheid van zijn land zwaar viel. Hij zou er nooit terugkeren. Voor zijn belangrijke debuut in Parijs, zeven weken later, zou hij ook dit Eerste pianoconcert kiezen.

Pärt

Geschreven in opdracht van de Berliner Festspiele, ging Orient & Occidental van Arvo Pärt op 30 september 2000 in Berlijn in première. Het orkest dat speelde, was het Litouws Kamerorkest met wie de componist al een langdurende artistieke samenwerking had. Het werk, voor strijkorkest, is gebaseerd op de tekst van het Credo, meer specifiek het Niceense credo in het kerk-Slavisch. Het voornaamste muzikale idee is één enkele melodische lijn, die soms door het orkest unisono, soms verborgen in akkoordstructuren wordt gepresenteerd. Dit klinkt qua stijl oosters, hoewel geschreven in harmonisch mineur dat juist tot de westerse traditie behoort. Twee werelden, Oost en West, worden zo met elkaar verweven.

Saint-Saëns

Weinig gespeeld is Saint-Saëns’ Tweede symfonie. Het vrij hoge opusnummer 55 misleidt: Saint-Saëns schreef de symfonie in 1859, op z’n 24e, maar uitgave volgde pas in 1878. Strikt genomen is het zijn vierde symfonie (de eerste twee bleven ongenummerd en ongepubliceerd). Het is zo’n werk dat je oppervlakkig gezien van ‘gladheid’ zou kunnen betichten, iets waar de gemakkelijk componerende Saint-Saëns soms van wordt beschuldigd. Immers, het beweegt zich buiten de regionen van verstand en gevoel. Het gaat hier om de schoonheid van het fraai geproportioneerde, om aristocratische elegantie, ofwel om wat de gerenommeerde negentiende-eeuwse criticus Eduard Hanslick als muziek omschreef: “Tönend bewegte Form.”

Daarbij is de symfonie fantasierijk genoeg. Neem het eerste thema van het eerste deel. Nu ja, thema: een lange reeks dalende tertsen, van enig ritme voorzien. Er lijkt haast geen beginnen aan daar een symfonie van te maken. Maar dan ontspint zich een meesterwerkje van contrapuntische kunst! Elders beteugelt Saint-Saëns dan materiaal dat zich door zijn welsprekendheid wél met gemak zou laten uitbreiden. Het tere Adagio, een Lied ohne Worte, Mendelssohn als deze een Fransman was geweest, is voorbij voor je het weet, en – heel vreemd – het scherzo heeft geen da capo. Hoewel, dat laatste is slechts schijn: Saint-Saëns verlegt die reprise naar ergens in de finale, waar het met zijn relatieve stugheid een meesterlijk dramatisch contrast plaatst binnen het voortrazend gedwarrel van een ronduit briljante, dansante tarantella. Het is Saint-Saëns ten voeten uit: schoonheid die ‘m bij uitstek zit in de structuur, de vorm en de opeenvolging der elementen.

Stephan Westra