Zondagochtend: Elgars Celloconcert

Waar ga je naar luisteren?

Begin je zondagochtend met muziek die je meeneemt naar andere werelden. In de verstilde en emotionele klanken van Elgars Celloconcert, gespeeld door de meesterlijke cellist Leonard Elschenbroich, vind je ruimte om even helemaal tot jezelf te komen. Onder de bezielende leiding van chef-dirigent Jun Märkl rollen we een tapijt van warme, rijke melodieën uit. Het is muziek die niet alleen ontroert, maar ook aanvoelt als een verhaal dat je zelf mag invullen.

Elgar

De verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog hadden Edward Elgar diep geraakt. Voortdurend kwamen berichten binnen van tienduizenden gesneuvelde Britse soldaten, een hoeveelheid die bijna onvoorstelbaar was. En in zijn zomerhuisje aan de kust in Sussex kon hij het artillerievuur aan de overkant dagelijks horen. In maart 1918 moest de componist naar het ziekenhuis, om zijn ontstoken amandelen te laten verwijderen, in die tijd voor iemand op leeftijd een pijnlijke en niet ongevaarlijke operatie. Een paar dagen na de ingreep – hij lag nog in het ziekenhuis – gebaarde hij om een stukje notenpapier en schreef een motief op, waar hij verder geen aandacht meer aan besteedde. Een paar maanden later zette hij zich voorzichtig weer aan het werk en in vrij korte tijd ontstonden een vioolsonate, een strijkkwartet en een pianokwintet.

Het motief uit het ziekenhuis was Elgar echter nog niet vergeten en langzaamaan groeide het idee om het te gebruiken in een celloconcert. Hij had al enkele schetsen gemaakt die hij aan dirigent Landon Ronald en cellist Felix Salmond had laten horen. Hun enthousiasme gaf hem een grote impuls om het werk te af te maken. Elke morgen zat hij al voor vijf uur in de ochtend achter zijn piano te werken en eind juli kon hij melden dat het Celloconcert nagenoeg voltooid was. De première onder leiding van Elgar zelf met Salmond als solist op 27 oktober 1919 verliep ronduit miserabel, hetgeen vooral te wijten was aan de veel te korte voorbereidingstijd. Maar binnen een jaar na dit fiasco beleefde het werk wereldwijd meer dan honderd uitvoeringen.

Debussy

Claude Debussy versmolt in zijn muziek graag verleden en heden. Zijn artistieke uitgangspunt was vooral de Franse muziek, met name componisten uit zijn eigen kringen, zoals Massenet, Lalo, Chabrier, Gounod, Bizet en Fauré. Maar zijn zo herkenbare eigen stijl vond hij via Wagner, Moesorgski, het gregoriaans en exotische muziek. Zijn Images pour orchestre (1905–1912) is een drieluik dat de impressionistische stijl van de componist op zijn hoogtepunt toont. Het vanochtend gespeelde Ibéria, het tweede deel uit Images, is een liefdesverklaring aan buurland Spanje en bevat voor Debussy zeldzaam veel folklore, maar zonder concrete Spaanse melodieën. Volgens Debussy had hij de Spaanse melodieën niet overgenomen, maar ingedronken, zodat ze deel van zijn systeem waren geworden. Ibéria, dat zelf ook weer bestaat uit drie delen, blinkt uit door een originele mengeling van orkestrale kleuren en is gelardeerd met volkse en traditionele melodieën. Het nachtelijk Spaanse duister is haast tastbaar. En ratelende castagnetten en Moorse arabesken begeleiden de exotische klankwereld. Debussy’s symfonische reis eindigt met een ‘image’ van de ontwakende natuur in een Franse lente.

Ravel

Eén van de beste danseressen van de Ballets Russes in Parijs was Ida Rubinstein. In 1911 verliet zij echter het gezelschap en richtte haar eigen ‘Ballet Ida Rubinstein’ op. In 1928 kwam zij bij Maurice Ravel met het verzoek voor een nieuw ballet. Er groeide een concept om twee melodieën afwisselend voortdurend te herhalen in een steeds sterker worden crescendo tot een oorverdovende climax. Ondanks de originaliteit van dit idee had Ravel er toch een hard hoofd in of het een succes zou worden, temeer daar hij zijn Boléro, zoals het ballet ging heten, zelf niet erg serieus nam. Daar kwam nog bij dat Ida en hij totaal verschillende opvattingen hadden over de choreografie. In haar versie was het een Spaanse danseres die in een herberg op de tafel springt en een steeds woester wordende dans uitvoert, aangemoedigd door de omstanders. Ravel daarentegen zag een open veld voor zich met een fabriek op de achtergrond, waaruit steeds luider monotone mechanische geluiden opklinken en waarop een danser steeds wilder gaat dansen. De muziek bleek krachtiger dan de dans want gedanst wordt de Boléro zelden, gespeeld in de concertzaal des te meer.

Jan Jaap Zwitser en Kees Wisse