Walton & Beethoven

Waar ga je naar luisteren?

Frustratie leidde tot de twee monumentale werken van dit programma. Beethoven was verbitterd omdat hij door zijn doofheid nooit meer als pianist kon optreden. Desondanks wist hij met zijn Vijfde pianoconcert zijn grootste werk voor piano en orkest te schrijven. Walton was vol van liefdesverdriet over een trouweloze barones. Met het schrijven van zijn Eerste symfonie zette hij zich over deze teleurstelling heen en vond zelfs een nieuwe liefde.

Keizerlijk concert

Op 22 december 1808 viel voor Ludwig van Beethoven als concertpianist definitief het doek. Tijdens een door hem zelf georganiseerd gigantisch concert soleerde hij in zijn Vierde pianoconcert. Maar door zijn doofheid kon hij het orkest vrijwel niet horen, waardoor de uitvoering op het randje was en soms eroverheen. Beethoven was gedesillusioneerd en wilde zich terugtrekken uit het openbare leven. Hij overwoog zelfs om een betrekking aan te nemen aan het Westfaalse hof in Kassel om zo aan de benauwende Weense sfeer te kunnen ontsnappen en zijn op dat moment penibele financiële situatie wat op te vijzelen. Het ging niet door, temeer daar aartshertog Rudolph van Habsburg hem een lucratiever contract aanbood. Beethoven bleef in de Oostenrijkse hoofdstad, ging weer componeren en schreef zelfs een nieuw pianoconcert hoewel hij wist dat hij het zelf nooit zou uitvoeren. Misschien dat hij daarom wel alle remmen losliet en van dit Vijfde pianoconcert een groots romantisch werk maakte dat zijn weerga niet kende. Alleen al het eerste deel besloeg twintig minuten, langer dan menig volledig pianoconcert uit die tijd. En dat deel opende niet met de gebruikelijke themapresentatie door het orkest, maar met drie uitgebreide cadensen waarin de solist meteen zijn virtuoze talent kon etaleren. Van een uitvoering  was echter voorlopig geen sprake. Wenen was in 1809 voor de tweede maal door de Franse troepen van Napoleon bezet en het hele openbare leven lag vrijwel stil. Pas in 1811 vond de première plaats in het Leipziger Gewandhaus. Het succes was enorm en nog steeds is dit het meest geliefde pianoconcert van Beethoven.

Met de titel van het pianoconcert had de componist overigens niets van doen. Het was zijn uit Londen afkomstige goede vriend Johann Baptist Cramer, die de Engelse uitgave van het werk verzorgde en er de titel ‘Emperor’ aangaf. Wat Beethoven daar van vond is niet bekend, maar de titel is altijd gebleven.

Met boosaardigheid en melancholie

Liefdesverdriet is van alle tijden, en muziek, geïnspireerd door een gebroken hart kom je dan ook door de hele muziekgeschiedenis tegen. William Walton kon er over meepraten. Eind jaren twintig van de vorige eeuw begon hij een relatie met een adellijke Duitse vrouw, Imma von Doernberg. Vanwege zijn eigen lage afkomst konden ze niet trouwen, maar ze leefden wel enkele jaren samen. Totdat zij ziek werd, verliefd werd op de behandelend arts en Walton uiteindelijk in 1934, tot zijn verbijstering en grote woede verliet. Het speelde allemaal terwijl hij bezig was met zijn Symfonie nr. 1. Hij begon eraan in 1932 maar, trage werker als hij was, verliep het compositieproces uiterst langzaam. Toen het eerste, vrij dramatische deel af was, begonnen de strubbelingen met zijn geliefde. De middendelen getuigen daar ongetwijfeld van. Het ruige scherzo heeft als aanduiding ‘con maliza’, dat zoveel betekend als ‘met boosaardigheid’ en het adagio moet ‘met melancholie’ gespeeld worden. Walton bevestigde die intentie ook naderhand later min of meer met de opmerking: ‘deze afschuwelijke en stormachtige symfonie is helemaal haar schuld.’

En daarna viel het stil en legde Walton de symfonie terzijde, volgens critici een ‘writers block’ vanwege de liefdesaffaire. Acht maanden liet hij het liggen en werden er enkele uitvoeringen gegeven met de drie voltooide delen. Inmiddels had Walton zich over Imma heen kunnen zetten en was zelfs een nieuwe relatie begonnen met een andere adellijke dame: Alice Viscountess Wimborne. En dat is in de grootse finale prachtig te horen. Geen maliza of malinconia meer maar triomfantelijk brioso (levendig) en ardantemente (gepassioneerd). Het succes van de première op 6 november 1935 met het BBC Symphony Orchestra was enorm: ‘Het applaus na afloop was overweldigend, en toen de heer Walton, een kleine en verlegen man, het podium opkwam werd hij vijf minuten lang toegejuicht’, aldus de verslaggever van The News Chronicle de volgende dag.

Kees Wisse