Tachtig jaar later

Waar ga je naar luisteren?

Muziek die een connectie heeft met de Tweede Wereldoorlog blijft boeien. Misschien niet alleen om te herdenken, maar ook om te beseffen dat de verschrikkingen van de oorlog nog dagelijks wrange actualiteit is.

Uitvaart

Haydn leefde ver voor de Tweede Wereldoorlog, maar ook hij heeft oorlogsgeweld van nabij meegemaakt en schreef er zelfs muziek voor. Zijn Kaiserhymne componeerde hij in 1795 om het moreel en de loyaliteit van het Oostenrijkse volk aan de Habsburgse keizer tegen de aanstormende troepen van Napoleon hoog te houden. Toen de veldslagen met de Fransen inderdaad plaatsvonden, schreef hij zijn Missa in tempore belli (Mis in tijden van oorlog), religieuze muziek met heel wat militaristische trekjes.

Zijn Symfonie nr. 44 uit 1772 is echter een heel ander verhaal. Het was er een in een lange reeks die hij schreef voor zijn broodheer de prins van Esterházy, waar hij dertig jaar in dienst was. Het is een van zijn heel weinige symfonieën in mineur en voor Haydns doen een werk met vrij heftige emotionele trekjes die appelleren aan zijn ‘Sturm und Drang’. De bijnaam ‘Trauer’ kreeg de symfonie pas tientallen jaren later omdat Haydn zich eens laten ontvallen dat hij het langzame deel graag op zijn uitvaart gespeeld wilde hebben. Maar laat dat deel nu juist het meest lieflijke van de hele symfonie zijn.

Hoop en wanhoop

Als Duits componist maakte Karl Amadeus Hartmann in zijn land de opkomst van het nazisme mee, een regime dat hij verafschuwde. Die afkeer liet hij duidelijk merken doordat hij weigerde om zijn muziek, die bol stond van politiek engagement, nog in eigen land te laten uitvoeren. De nazi’s van hun kant deden zijn muziek in de ban. Maar buiten Duitsland waren zijn werken des te bekender. Het maakte hem na de oorlog een van de weinige Duitse componisten die ‘zuiver op de graat waren’, hetgeen zijn roem in eigen land aanzienlijk bevorderde. Een van de werken die hij nog voor de oorlog componeerde, was het Concerto funèbre voor viool en strijkers. Het ontstond in het najaar van 1939 ten tijde van de Duitse inval in Polen. Volgens de componist muziek die de ‘intellectuele en spirituele wanhoop van de tijd’ weerspiegelt. De compositie bestaat uit vier delen die in elkaar overlopen. Deel twee en drie gaan vooral over de woede en machteloosheid tegenover het wrede en nietsontziende naziregime dat Duitsland in een heilloze oorlog stort. Maar de twee hoekdelen hebben een andere sfeer. Vooral het slot, een fijnzinnig koraal, gebaseerd op een Russisch liedje dat de slachtoffers van de neergeslagen revolutie van 1905 bezingt, was voor de in hart en nieren socialistische Hartmann een uiting van hoop dat het ooit allemaal beter zou worden.

Meest dierbare strijkkwartet

Toen de Tweede Wereldoorlog voorbij was, wilden de machthebbers van de Sovjet-Unie uitbundig de triomf op de overwinning laten horen en dus schreven veel componisten hun heroïsche victorie-werken. Zo niet Sjostakovitsj. Zijn Negende symfonie uit 1945 was eerder een vrolijk knipoog dan een eerbetoon aan het Rode Leger. Veel tragischer in sfeer was het Derde strijkkwartet een jaar later. Hier liet Sjostakovitsj horen hoe hij de oorlog werkelijk had ervaren. Het is een compositie met emotionele uitersten met een vriendelijk onschuldig aandoende begin, twee opstandige scherzo’s, een treurmars en tot slot een finale die wegsterft in een mistroostig open einde. Om er toch nog iets heldhaftigs van te maken, gaf hij in eerste instantie nog titels aan elk deel zoals ‘De krachten van de oorlog ontketend’ voor het derde deel, of ‘Ter nagedachtenis van de doden’ voor het vierde deel, maar die schrapte hij naderhand. Beide werken kwamen Sjostakovitsj op stevige kritiek van de overheid staan en hij trok ze snel terug. Maar voor hem zelf is het Derde strijkkwartet altijd een van zijn meest dierbare strijkkwartetten gebleven.

Zoals van zoveel strijkkwarttetten van Sjostakovitsj maakte Rudolf Barshai, dirigent en bekend pleitbezorger van Sjostakovitsj’ werken, ook van dit kwartet een arrangement. Door de toevoeging blazers, harp en celesta, geeft hij het stuk een rijkere kleurschakering mee die de intensiteit van de muziek des te sterker maakt.

Kees Wisse