Sjostakovitsj & Brahms

Waar ga je naar luisteren?

Sjostakovitsj

De muziek van Dmitri Sjostakovitsj is onlosmakelijk verbonden aan oorlog, aan politiek, aan een dwangmatige partijideologie en een angstcultuur die onder Stalins terreur het leven in een ijzeren greep hield. Het strijkkwartet op dit programma is echter geschreven in een tijd na Stalin toen er langzamerhand meer artistieke vrijheid ontstond voor beeldend kunstenaars, schrijvers en musici. Sjostakovitsj kon eerder gecomponeerde werken zoals de Vierde symfonie of zijn opera Lady Macbeth, die door het regime in de ban waren gedaan, eindelijk weer laten opvoeren. De pianist-componist kon zelfs reizen maken naar Londen, Parijs en de Verenigde Staten. Tragisch genoeg kreeg hij juist in deze jaren een aandoening aan zijn rechterhand.

Zijn Zevende strijkkwartet ontstond deels tijdens de ziekenhuisopnames waarin hij aan zijn hand werd geopereerd. Sjostakovitsj droeg het op aan Nina, zijn eerste echtgenote die in 1954 onverwacht was overleden. Het noodlot lijkt met drie telkens herhaalde noten op de deur te bonzen in het Allegretto. Een verwijzing naar Beethoven? Of de voortdurende angst voor een bezoek van de geheime politie? In het tweede deel wordt het hechte verband van het strijkkwartet als ensemble door Sjostakovitsj binnenstebuiten gekeerd door de vier gedempte instrumenten als vier eenzame individuen rond te laten dolen in een ongrijpbare muzikale ruimte. In de abrupte paniek waarmee het Allegro losbreekt voeren angst en woede de boventoon, tot het noodlotsmotief van de drie noten weer opdoemt en een desolate stilte achterlaat. In die plotselinge stilte bloeit een thema uit het eerste deel op, nu in de vorm van een lieflijk walsje. Een mooie herinnering aan de tijd met zijn vrouw Nina wellicht? De klop op de deur van het noodlot heeft in Sjostakovitsj’ kortste strijkkwartet echter het laatste woord.

Brahms

Precies een eeuw eerder kon ook Johannes Brahms niet om de verwijzingen naar Beethoven heen. De vergelijking met diens strijkkwartetten en symfonieën lag zo voor de hand, dat het Brahms verlamde. Uit alle macht vermeed Brahms te schrijven in genres waar zijn grote landgenoot de meetlat op een onmogelijke hoogte had gelegd. “Je kan je niet voorstellen hoe het is om altijd de voetstappen van die gigant achter je te horen,” verzuchtte de componist. Pas na zijn veertigste voltooide hij zijn eerste kwartetten. Naar eigen zeggen schijnt hij vóór zijn eerste strijkkwartet wel twintig kwartetten geschreven… én vernietigd te hebben.

Wel verkende hij in de jaren 1859-1860 de kamermuzikale mogelijkheden van het sextet. Door een tweede cello in het ensemble in te voegen, kon Brahms de eerste cello ook als lyrisch melodie-instrument inzetten. Bovendien bracht ook het rijke palet aan combinaties van middenstemmen het Eerste strijksextet een enorme diepte en zeggingskracht. De donkere registers doorbreekt Brahms regelmatig met subtiele modulaties naar majeur of de inzet van een lichtvoetige Ländler, zoals in het eerste deel.

 Sinds mei 1857 verbleef Brahms jaarlijks enige tijd aan het kleine hof van Detmold, waar hij les gaf, het koor dirigeerde en concerten speelde, vooral veel kamermuziek, zoals Schuberts Forellenkwintet. In zijn sextet, een hoogtepunt uit zijn late Detmoldse periode, is de vergelijking met Schuberts ensemblemuziek en liederen nooit ver weg.

In 1858 raakte hij bij een bezoek aan Göttingen in de ban van sopraan Agathe von Siebold, met wie hij zich al snel verloofde. In zijn latere Tweede sextet verborg Brahms zelfs een ‘Agathe-motief’. Tegelijkertijd had Brahms een hechte doch nooit officiële verhouding met Clara Schumann, de weduwe van componist Robert Schumann. Het contact met beide vrouwen bracht Brahms in deze jaren in een penibele situatie, waarin liefdes- en schuldgevoelens een voortdurend innerlijke strijd aangingen. Menig biograaf heeft gezocht naar aanknopingspunten tussen de gevoelswereld van de componist in diens composities, maar ook in het sextet blijft dit speculeren.

Het Andante, een thema met zes variaties, vormt het emotionele en turbulente zwaartepunt van het sextet. Speciaal voor de verjaardag van Clara maakte Brahms van dit deel ook een pianoarrangement in de traditie van de barokke variatiekunst. Het gaf zijn tegenstanders munitie in een hevige polemiek die datzelfde jaar was ontketend. In 1860 schreef Brahms namelijk een protestschrift tegen de zogenaamde ‘Neudeutsche Schule’ van Liszt en diens volgelingen wier kunst volgens hem tegen de innerlijke geest van de muziek indruiste. Het kwam Brahms uiteindelijk op meer kritiek te staan dan hem lief was en hij werd al gauw als een ‘achteruitkijker’ bestempeld.

De klassieke vormen van Scherzo en Rondo waarmee het sextet vervolgt, houden dan ook (in de beste zin van het woord) een rijke traditie in ere. Of zoals een recensent het verwoorde: “Het elegante laatste deel bevat al het gracieuze uit Beethovens slotdelen, in dienst gebracht van een grootse romantische melodie die het hart van Schumann in zijn volheid in zich heeft – zo warm en mild van toon, en hier zo nobel gedragen! We doen er goed aan zulke muziek te eren en het genie en noblesse die het tot stand heeft doen komen lief te hebben.”

Frans Boendermaker

Het ensemble van vanavond

Pieter van Loenen viool
Diederik van Wassenaer viool
Timur Yakubov altviool
Jieun Kim altviool
Iedje van Wees cello
Miriam Kirby cello