Mahler 1

Waar ga je naar luisteren?

Beiden zijn geboren in Tsjechië: Schulhoff en Mahler. Beiden waren ook van Joodse afkomst. Maar waar Mahler slechts zo nu en dan hinder had van antisemitische elementen in Wenen, waar hij woonde en werkte, moest Schulhoff onder de nazi’s zijn Joodse wortels, maar ook zijn sympathieën voor het communisme, met de dood bekopen.

Oorlogsellende

Het was Antonín Dvořák die zijn landgenoot Erwin Schulhoff de eerste schreden op het muzikale pad liet zetten. Er volgde een opleiding met onder anderen Debussy en Reger als zijn leermeesters. Een glansrijke carrière lag in het verschiet, tot hij als soldaat werd opgeroepen om in de Eerste Wereldoorlog in het Oostenrijkse leger te dienen. Hij zag er onbeschrijfelijke ellende, raakte aan zijn hand gewond en was enige tijd krijgsgevangene. Na de oorlog woonde hij enkele jaren in Duitsland, maar kon de verschrikkingen van de oorlog maar moeilijk loslaten. Een uitweg om zijn gemoed tot rust te brengen was dansen en hij bezocht talrijke, soms obscure, dansgelegenheden. “Ik ben zo dol op dansen in nachtclubs, dat ik daar hele nachten al dansend doorbracht, met het pure geluk van het ritme en mijn onderbewuste vol van sensueel genot”, schreef hij aan Alban Berg. Zijn Suite voor kamerorkest getuigt daarvan. Het zijn zes dansen waarin jazz een belangrijke rol speelt met ragtime en shimmy, maar ook boston waltz en tango een plek hebben. Schulhoff imiteert de dansen niet klakkeloos. Hij neemt hun kenmerkende ritmes als basis maar maakt daarmee zijn geheel eigen muziek in klassieke stijl. Een mooie mix van ballroom en concertzaal.

Mensheid

Schulhoff zocht in deze jaren extremen op, flirtte met anarchisme en dadaïsme. Maar of hij hiermee al zijn herinneringen aan zijn soldatenbestaan kon verwerken? Twee jaar voor zijn Suite componeerde hij Menschheit, een ‘Symfonie voor altstem en orkest’ zoals hij het zelf noemde. Het zijn vijf liederen op tekst van Theodor Däubler, waarin Schulhoff blijkbaar goed geluisterd heeft naar de orkestliederen van Mahler. Op dezelfde manier als zijn voorganger schept hij met de kleurrijke orkestklank en de organische manier van stembehandeling, liederen die Mahler makkelijk evenaren. Maar Schulhoff, analoog aan de teksten van Däubler, is veel somberder dan Mahler. Hoe lyrisch de woorden ook mogen zijn, een ondertoon van treurnis en onvervuld verlangen blijft hangen. Dat is nog het meest schrijnend in het laatste lied. Het is een waarschuwing aan Maria, dat zelfs haar kleine Jezus haar niet kan redden en ze zelf de troost in het leven moet zoeken.

Van zonsopgang en treurmars naar hel en hemel

Het is bijna niet te achterhalen wat Gustav Mahler nu precies bedoeld heeft met zijn Symfonie nr. 1. Toen hij het componeerde rond 1887-1888, genoot hij al enige bekendheid als operadirigent, maar als componist had hij nog een lange weg te gaan. Bij de première in 1889 in Boedapest presenteerde hij het als een ‘symfonisch gedicht in twee episodes’, bestaande uit vijf losse delen, zonder nadere uitleg. Voor het publiek was de muziek ongehoord en raadselachtig en kreeg daarom weinig bijval. Bij een volgende uitvoering in Hamburg vier jaar later, schreef Mahler een uitgebreide programmatoelichting waarbij hij elk deel van een titel en uitgebreid commentaar voorzag en de symfonie de bijnaam ‘Titan’ gaf, naar het gelijknamige boek van Jean Paul. Bij latere uitvoeringen schrapte Mahler echter radicaal alle buitenmuzikale verwijzingen, inclusief de titel Titan, haalde er zelfs een deel uit en presenteerde het als een neutrale vierdelige symfonie met louter absolute muziek.

Toch is het die uitgebreide beschrijving van Mahler die deze symfonie zien diepere betekenis geeft. Want dan ervaar je hoe het werk opent met een prachtige zonsopgang in de lente, waar we een vrolijke jongeman door die velden zien lopen. Hij is een stoere jongeling die danst in de kracht van zijn leven zoals het tweede deel laat horen. Ironisch, ja zelfs sarcastisch is de daarop volgende treurmars. Het zijn de dieren uit het bos die de jager ten grave dragen, compleet met ‘Vader Jacob’ in mineur en een klagelijk Boheems volkslied. En dan de finale, ‘dal inferno al paradiso’ (van de hel naar de hemel) in de beleving van Mahler. Het begint als een helse ‘plotselinge uitbraak van wanhoop, afkomstig uit een diep geraakt hart’, zoals hij het zelf omschreef, maar buigt geleidelijk om naar lichtende klanken om uit te monden in een hemels koraal.

Kees Wisse