A Night at the Opera

Waar ga je naar luisteren?

One Minute Symphony

"Hoe gaat het?" Een simpele vraag, vaak zonder verwachting van een eerlijk antwoord. Toch kan juist die vraag het begin zijn van iets oprechts. Het is die vraag die compositiestudent Antek Cholewinski stelt in zijn One Minute Symphony die in vanavond in première gaat.

Haydn

Symfonieën, strijkkwartetten, pianotrio’s – daarvan kennen we Haydn in de concertzaal. Maar hij schreef ook muziek waarin het vocale centraal staat. Twee oratoria, missen, ruim twintig opera’s. En een concertaria, toen een populair genre. Scena di Berenice ging in première tijdens Haydns laatste concert in Londen, waarheen twee concertreizen hem als grijsaard hadden gevoerd. 4 mei 1795 was de dag, en een van de meest gevierde prima donna’s van dat moment zong: Brigida Giorgi Banti. De tekst is uit Paisiello’s operalibretto Antigono, toen vaak getoonzet. Berenice is gescheiden van haar minnaar Demetrio en, nu hij op het punt staat te sterven, wordt zij overweldigd door een uitzinnig verdriet.

Mozart

Tragisch de omstandigheden waaronder Mozarts Symfonie nr. 39 ontstond. Het was in de zomer van 1788. Hoewel pas 32 jaar, verkeerde Mozart eigenlijk al in de herfst van zijn leven (hij zou drie jaar later overlijden). In Wenen was zijn ster niet langer rijzende en een belangrijke positie elders zat er ook niet in. Maar hij had wel een gezin te onderhouden en was, helaas, gewend op grote voet te leven. Hoe slecht hij er voor stond, wist ook Michael Puchberg, een van Mozarts broeders van de Vrijmetselaarsloge ‘Zur neugekrönten Hoffnung’, aan wie de componist zijn eerste zogeheten ‘bedelbrieven’ richtte: ‘Hooggeschatte broeder! Als u mij niet helpt, verlies ik mijn eer en mijn krediet, het enige wat ik behouden wil [...] Wanneer ik niet zo vaak werd gekweld door sombere gedachten – die ik slechts met geweld kan verjagen – zou het werken nog beter gaan.’ En Puchberg hielp hem met wat geld.

Overigens, over zijn scheppingskracht had Mozart zich geen zorgen hoeven maken: in nauwelijks zes weken tijd schreef hij toen behalve deze 39e (voltooid 26 juni) nog twee andere grandioze symfonieën, nr. 40 in g en nr. 41 in C ‘Jupiter’. Een moeilijk te bevatten prestatie. Een hardnekkig verhaal wil dat Mozart ze puur voor het nageslacht componeerde. En het schitterend drietal zou tijdens zijn leven nooit zijn uitgevoerd; het was louter zijn verplichting aan de Kunst. Mogelijk is dat niet waar. In brieven aan Puchberg is namelijk ook sprake van Akademie-concerten die Mozart in de planning had en waarvoor hij ze misschien schreef, en op een programma in Frankfurt worden een ‘nieuwe grote symfonie’ ter opening en een andere Mozart-symfonie als afsluiting genoemd.

Haydn

Zoals gezegd, Haydn componeerde ook opera’s. Die niet zo bekend zijn als die van collega-vriend Mozart maar toch veel moois bevatten. L’isola disabitata (Het onbewoonde eiland) schreef hij in 1779 voor het hof van Eszterházy, waar hij vele jaren werkte. Lang kenden we alleen de bewogen ‘Sturm und Drang’ ouverture eruit; pas in 1976 werd de hele opera uitgegeven en kwam ook de aria ‘Se non piange un’ infelice (Als een ongelukkige niet weent) aan het licht.

In zijn Symfonie nr. 49 ‘La Passione’ is Haydn nog wat zoekende: naar de definitieve contouren van de klassieke symfonievorm namelijk. Het eerste deel is een lang adagio: hier dus nog niet het imposante, gematigd snelle openingsdeel dat de voornaamste karakteristiek zou worden van de klassieke symfonie en enkele decennia later uitgekristalliseerd in Haydns grote voor Londen geschreven symfonieën. Verder is opvallend dat hij in mineur staat. Haydns eerste 38 (!) symfonieën staan namelijk allemaal in majeur (eentje uitgezonderd), evenals die beroemde late Londense (eentje uitgezonderd). Alleen gedurende de korte periode waarin ook La Passione ontstond, zo rond 1770, had Haydn een uiterst abrupte voorliefde voor mineur. La Passione werd er zo maar direct eentje met vier mollen, toen echt iets opmerkelijks. Het openingsadagio roept bij sommige luisteraars het beeld op van een lange, bochtige rij boetelingen voor het Kruis, en wie wil kan in het begin de voorafschaduwing ontwaren van Schuberts lied Der Tod und das Mädchen. Dat maakt de bijnaam, die ‘de hartstocht, de passie’ betekent en waarschijnlijk van Haydn zelf is, meer dan toepasselijk.

Rossini

De wereldroem moest nog komen toen Rossini zijn opera La scala di seta schreef. Hij was ook pas twintig. Rossini componeerde de opera voor een klein Venetiaans theatertje, het Teatro San Moisè. De middelen waren er niet ruim: decorwisselingen waren niet mogelijk, de zangers tweederangs, het orkest was maar klein en een koor was er al helemaal niet. En het moest komisch zijn. De opera zelf wordt niet vaak uitgevoerd maar de ouverture klinkt geregeld op de concertpodia. Tot slot van deze concertavond de aria ‘Una voce poco fa’ (Een stem heeft zojuist) uit Rossini’s beroemdste opera Il barbiere di Siviglia van vier jaar later, een opus dat in slechts drie weken ontstond...

Stephen Westra