Spectaculair symfonisch

Waar ga je naar luisteren?

Kurtág

De Hongaarse componist György Kurtág staat niet bekend als een auteur van grote orkestwerken, zijn idioom ligt hoofdzakelijk in de zang en ensemblemuziek. Evenals voor zijn landgenoot Bartók is de Hongaarse taal bepalend voor zijn werk en is muziek primair een communicatievorm. Dit komt duidelijk naar voren in zijn grootschalige pianoalbum voor kinderen Játékok: expressieve, spontane werkjes die dikwijls een reactie zijn op andere muzieksoorten of declamatie van tekst. Een van die pianominiatuurtjes was opgedragen aan zijn goede vriend András Mihály, een cellist en componist die in 1993 overleed.

Toen Kurtág kort daarop als composer-in-residence een nieuw orkestwerk voor de Berliner Philharmoniker schreef, greep hij op dit deeltje uit Játékok terug. De nieuwe compositie Stele moest een monument worden, een grafschrift zoals op een antiek-Griekse tombe, opgedragen aan zijn overleden vriend. Als derde deel trekt een orkestratie van het betreffende pianowerkje, alsmede een herinnering aan Mihály’s Celloconcert, met massieve akkoorden als een trage begrafenisstoet voorbij. De tijd wordt als het ware stilgezet. Kurtág beschreef het ooit als een scène uit Tolstojs Oorlog en vrede, waarin een gewonde soldaat opkijkend naar de smetteloos blauwe hemel voelt dat die lucht veel wezenlijker is dan alle ruis die ons in de wereld bezig houdt.

Met de enorme bezetting (waaronder Wagner-tuba’s, veel slagwerk en diverse toetsinstrumenten) heeft Kurtág een rijk palet aan orkestkleuren die hij kan inzetten. Het klassieke openingsakkoord doet direct denken aan Beethovens Leonore-ouverture, ooit bedacht als introductie voor de opera Fidelio. Schrijver Alex Ross beschrijft de passage in zijn boek The rest is noise alsof Kurtág zijn luisteraars meeneemt in de wereld van Fidelio, afdalend in de duisternis van de kerker waar Florestan in gevangenschap zijn lot afwacht. In Stele dalen we dieper ondergronds met een percussief en geagiteerd tweede deel dat langzaam verstijft tot de grafsteen die ons uiteindelijk rest.

Beethoven

In de tijd dat Ludwig van Beethoven druk bezig was met herzieningen van zijn Fidelio voltooide hij tevens zijn Vierde pianoconcert. In 1808 speelde Beethoven de solopartij tijdens een memorabel concert in het Theater an der Wien. Vlak voor Kerst, in een theater waar de verwarming uitgevallen was, in een eindeloos durend programma met uitsluitend werk van eigen hand. Ook de Vijfde en Zesde symfonie hield hij daar ten doop. Door toedoen van ruzies met orkestleden en solisten én vanwege zijn verslechterde gehoor werd het een fiasco. Volgens luisteraars speelde Beethoven verschrikkelijk snel en orkest en solist liepen geregeld uit de pas. Het werd Beethovens laatste optreden als pianosolist.

De muziek van het Vierde pianoconcert was voor de luisteraars van zijn tijd in meerdere opzichten bijzonder verrassend. Waar de introductie van de solist traditiegetrouw ingeleid werd door een orkestpassage, begint de pianist hier zelf. Het orkestrale antwoord is harmonisch even onverwacht en het duurt lang voor orkest en solist in hun verschillende rollen tot een symbiose komen. Voor dit concert schreef de Beethoven zelf verschillende cadensen, maar de traditie was dat iedere pianist zijn eigen cadens mocht schrijven of improviseren. Tijdens het concert van vandaag is componist Klaas de Vries in de huid van Beethoven gekropen om zijn reactie op de verrassende en fantasierijke noten van de Weense grootmeester te geven. In een interview met Festival Dag in de Branding laat De Vries doorschemeren hoe het totale programma met elkaar verweven is. “Ik heb de pulserende akkoorden van Kurtágs Stele erin verwerkt, dat een tonale verwantschap heeft met Beethovens pianoconcert. En ook het eerste akkoord van mijn eigen Cada Instante zit erin. Maar dat hoor je bijna niet: het blijft heel lang maar zachtjes liggen, met het sustain-pedaal, terwijl eroverheen Beethoven gewoon doorgaat.”

De Vries

De in Terneuzen geboren componist Klaas de Vries viert zijn tachtigste verjaardag op het Festival Dag in de Branding met een heel weekend vol concerten in Den Haag, waarvan dit concert de opening vormt. De Vries liet zich voor zijn nieuwe compositie Cada Instante inspireren door een gedicht van Jose Luis Borges: Doomsday, een verwijzing naar het apocalyptische visioen van Johannes. Hij las het op de dag dat Rusland Oekraïne binnenviel en de tekst liet hem niet meer los. Borges schildert zijn profetie als een moment dat zich ook hier en nu kan voltrekken, op ieder moment in ieder mensenleven. Bij iedere hartslag, in ieder als een wapen geladen ogenblik, kan de toetsing plaatsvinden. Aan welke kant sta je dan? Ben je dan Kaïn of Siddharta?

Met dit beladen idee speelt de muziek van Cada Instante (‘ieder moment’), waarbij alle zintuigen continu alert zijn op wat zich zou kunnen gaan voltrekken. In een gedimde zaal worden de verwachtingen en angsten door De Vries uitvergroot als in een psychologisch experiment. Het veelal fluisterzachte orkest, met een hoofdrol voor maar liefst zeven slagwerkers, kan plotseling en van onverwachte kanten tot uitbarsting komen.

Frans Boendermaker