Brahms 1

Waar ga je naar luisteren?

Een bange Brahms en een vakantievierende Saint-Saëns komen we in dit concert tegen. Maar na de One Minute Symphony begint het met twee kibbelende pianobouwers over een harp.

Het smeden van een symfonie

De opening vanavond is voor de jonge Spaanse compositiestudent Hugo Fejgielman Garcia. Hij zocht naar inspiratie voor zijn One Minute Symphony bij een goudsmid in het centrum van Den Haag. Bij Odinski Jewels ontmoette hij goudsmid Sonja Hunefeld. Hugo was gefascineerd door het proces van het maken van sieraden en kreeg de kans om met Sonja mee te kijken. Samen goten ze een zilveren ring, waarbij Hugo mocht assisteren. Bij zowel componeren als het smeden van juwelen zijn techniek en voorbereiding belangrijk, maar het is de schoonheid van het eindresultaat die de magie bepaalt. Met deze gedachte in zijn achterhoofd liet Hugo zich leiden in zijn compositieproces.

Griekse antieke dansen

Je zal als componist maar in een ruzie tussen twee instrumentenbouwers verzeild raken. Het overkwam Debussy in de strijd tussen Erard en Pleyel. De eerste bouwde al decennia harpen waarmee je met een pedaalmechaniek snaren snel kon verstemmen. Het hield het instrument handzaam maar bepaalde tooncombinaties waren daardoor niet mogelijk. Concurrent Pleyel bedacht in 1897 daarom een harp met voor elke noot een eigen snaar. Dit instrument was weliswaar lastiger te bespelen maar had ook meer mogelijkheden. In 1904 klopte hij bij Debussy aan om ter promotie een stuk voor zijn harp te componeren. Debussy kwam met twee contrasterende dansen. De een was sacraal en riep de sfeer op van de harpen uit de oudheid. De ander was een uitgesproken profane sensuele dans die helemaal paste bij de tijd van het Fin de siècle. Erard kon natuurlijk niet achterblijven en vroeg Ravel voor zijn pedaalharp een virtuoos stuk te schrijven. Uiteindelijk verloor Pleyel de strijd, voornamelijk omdat de pedaalharp al lange tijd helemaal ingeburgerd was. Gelukkig bleven de dansen van Debussy gespaard en konden met enkele aanpassingen ook op Erards harp gespeeld worden.

Tocht over de Nijl

In tegenstelling tot Debussy wiens leven zich hoofdzakelijk in Parijs afspeelde, was Camille Saint-Saëns een echte globetrotter. Niet alleen als pianovirtuoos, maar ook als toerist trok hij de overal naar toe. Vooral de oriëntaalse wereld van Noord-Afrika boeide hem mateloos en hij bleef er vaak een hele winter hangen. In 1896 was hij lange tijd in Egypte waar hij genoot van het land en de Oosterse cultuur. Hij begon daar aan zijn Vijfde pianoconcert en het is dan ook niet verbazingwekkend dat dit werk doordrenkt is van Egyptische couleur locale. In het openingsdeel waan je je in een echte levendige Oosterse souk. Voor het tweede deel vond Saint-Saëns zijn inspiratie tijdens een boottocht over de Nijl in de buurt van Luxor. Hij hoorde de roeiers hun traditionele liederen zingen en één daarvan gebruikte hij in het langzame middeldeel. Je kunt je bij deze muziek prima voorstellen hoe de componist in de lome hitte van de zinderende woestijnzon zich laat meewiegen op het ritme van de zingende bootslieden.

Maar zelfs aan deze vakantie kwam een einde en ging Saint-Saëns weer scheep op weg naar huis. In de vrolijke finale zien we hem genieten van alle gezelligheid die er aan boord van het grote schip heerst. Het wordt nog even spannend als er plotseling een stevige bries opsteekt, maar gelukkig gaat de wind al weer snel liggen en keert de vrolijkheid weer terug.

Beethovens Tiende

Waarbij Saint-Saëns zijn hele leven met ogenschijnlijk gemak het ene orkestwerk na het andere schreef, was Johannes Brahms daar terughoudender in. Hij had inmiddels een aardige reputatie, maar het publiek verlangde meer. Als je echt mee wilde tellen als componist dan moest je een grote symfonie schrijven. Brahms aarzelde. Hoe kon je, na de monumentale negen symfonieën van een grootheid als Beethoven nog een symfonie schrijven die zich met die meesterwerken kon meten? Brahms had al wel enige orkestrale ervaring opgedaan met twee serenades voor klein orkest en zijn Eerste pianoconcert dat behoorlijk wat symfonische trekjes had. Al in 1854 liep hij rond met plannen voor een echte symfonie, maar pas in 1862 stond er iets bruikbaars op papier. Zijn goede vriendin Clara Schumann was opgetogen en bezwoer de componist vooral verder te gaan. Maar Brahms liet het weer jaren liggen en pakte het pas in 1876 weer op, waarna de symfonie binnen enkele maanden klaar was. Tijdens de première bleek dat Brahms’ onzekerheid niet terecht was, want de Symfonie nr. 1 was een overdonderend succes. Dirigent Hans von Bülow noemde het zelfs opgetogen de ‘Tiende van Beethoven’. En al mocht Brahms nog mopperen dat dat een open deur was omdat hij in zijn werk een letterlijk citaat uit Beethovens Negende symfonie had gebruikt, hij was wel blij met dit compliment. Het gaf hem in ieder geval stimulans genoeg om de komende jaren nog drie symfonieën te schrijven.

Kees Wisse