Het ontslag van de concertmeester: een podcast-tweeluik over Sam Swaap, de concertmeester van het Residentie Orkest die in 1941 op last van de Nazi’s werd ontslagen, is vanaf nu te beluisteren in de podcastserie Muziek tot Leven van KRO-NCRV en NPO klassiek. De podcast is in opdracht van het Residentie Orkest gemaakt door presentator Lex Bohlmeijer.

De Joodse musici van het Residentie Orkest in Den Haag werden tijdens de Tweede Wereldoorlog geconfronteerd met tragische en complexe omstandigheden. Vóór de oorlog waren Joodse musici zeer actief binnen het orkest, maar na de Duitse bezetting in mei 1940 werden zij steeds meer uitgesloten van het openbare muziekleven. In april 1941 werd het voor Joodse musici verboden om op te treden in orkesten en muziekacademies, wat uiteindelijk leidde tot hun ontslag bij het Residentie Orkest. Vijf musici en drie stafleden keerden nooit meer terug. Een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van het orkest die jarenlang onderbelicht is gebleven.

Violist Sam Swaap

Sam Swaap (1888-1971) was een uitzonderlijk talentvol musicus die zijn carrière begon bij het Concertgebouworkest en Filharmonisch Orkest van Turku (Finland). Hij werd in 1914 benoemd tot violist/tweede concertmeester bij het Residentie Orkest en was vanaf 1917 eerste concertmeester. Swaap werkte onder dirigenten en componisten als Gustav Mahler, Richard Strauss, Maurice Ravel en Arturo Toscanini. Hij was tevens een bekend en vermaard kamermusicus en richtte in 1918 samen met collega's uit het Residentie Orkest (violist Adolphe Pot, altviolist Jean Devert en cellist Charles van Isterdael) Het Haagsche Strijkkwartet op dat in heel Europa concerteerde.

Tweede Wereldoorlog

Omdat hij Joods was, werd Sam Swaap medio mei 1941 op last van de Nazi’s uit het orkest gezet samen met andere Joodse collega’s. Hij maakte daarna nog enige tijd deel uit van het Joodsch Symphonie Orkest. Swaap zat vanaf december 1942 zes maanden opgesloten in Huize De Biezen, rond mei 1943 werd hij gedeporteerd naar Kamp Westerbork en in september 1944 naar Theresienstadt. Hij overleefde de concentratiekampen en pakte in het najaar van 1945 de draad weer op bij zijn eigen orkest. Daar ontbraken acht collega’s die in de oorlog waren omgekomen, vermoord in Auschwitz en Sobibor.

Podcast - Het ontslag van de concertmeester

In het eerste deel van de tweedelige podcast schetst Lex Bohlmeijer de vooroorlogse carrière van Swaap als musicus. Het tweede deel zoomt verder in op de oorlogsjaren en de moeilijke periode erna. Ook gaat de podcast in op de historische context van het ontslag. Daar blijken archiefstukken van bwaard te zijn in het persoonsarchief van Sam Swaap ondergebracht in het Nederlands Muziek Instituut. Ook komt de vraag aan de orde of de symfonieorkesten in feite collaboreerden, doordat ze de hele oorlog hebben doorgespeeld zonder hun Joodse musici. En dan is er nog een schilderij waarop Swaap te zien is met de andere leden van het internationaal beroemde Haagsche Strijkkwartet.

Muziek tot leven - verhalen van musici in de oorlog

De podcast maakt deel uit van de serie Muziek tot leven – verhalen van musici in de oorlog van KRO-NCRV/NPO klassiek over Nederlandse componisten en musici die zijn vervolgd en soms vermoord in de Tweede Wereldoorlog. Aan het woord in Sam Swaap – Het ontslag van de concertmeester komen Pauline Micheels, schrijfster van Muziek in de schaduw van het Derde Rijk, Philomeen Lelieveldt, conservator bij het Haags Gemeentearchief voor de collecties van het Nederlands Muziek Instituut, Sven Arne Tepl, algemeen en artistiek directeur van het Residentie Orkest, en Jan Leuiken, voorzitter van Stichting tot Behoud van de Joodse Begraafplaats in Wassenaar.

Verder onderzoek 

De podcast is gemaakt in opdracht van het Residentie Orkest en kwam tot stand dankzij de Vereniging Vrienden van het Residentie Orkest en het Fonds Residentie Orkest. Sam Swaap – Het ontslag van de concertmeester is een eerste verkenning van het functioneren van het Residentie Orkest tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het orkest heeft dr. Philomeen Lelieveldt gevraagd verder onderzoek te doen naar de rol van het orkest in deze periode.

Fotoverantwoording
Foto's van Sam Swaap zijn beschikbaar gesteld door het Haags Gemeentearchief, collectie Nederlands Muziek Instituut.
De foto van Sam Swaap gebruikt in de podcast komt uit de Collectie Joods Museum.
De foto van Maurice Ravel met enkele musici van het Residentie Orkest is afkomstig uit het Haags Gemeentearchief, collectie Residentie Orkest.

Belangrijke bronnen voor de podcast vormden de archiefcollecties van het Residentie Orkest en Sam Swaap (bnr. 3169-01, Collecties Nederlands Muziek Instituut) in het Haags Gemeentearchief.